Trø meg ikkje for nære...

Dette innlegget har blitt skrive i mange omgonger, og gjennom fleire år, men eg har aldri heilt fått meg til å publisere det. Skamma har vore så stor, kjensla av at eg ved å dele bare framstår som ei som ikkje tåler noko. Men så kom #metoo-emneknaggen, og så klarte eg bare ikkje la vere. 

For nokre dagar sidan sat eg på ein jernbanestasjon og venta på toget vestover. Eg hadde heilt bevisst utfordra meg sjølv, og plassert meg midt i rommet, slik at eg sat med ryggen mot halve rommet. Det gjekk fint i byrjinga. Men då det byrja kome fleire folk inn i rommet, klarte eg det ikkje meir. Eg klarte ikkje høyra stemmene på podcasten i øyret, for konsentrasjonen blei brukt på å følga lydene frå dei lenger bak i lokalet. Kroppen var i alarmberedskap. Eg hadde nemleg ikkje kontroll bak meg, og måtte flytte meg til ein annan stad i rommet, der bare veggen var bak meg. 

Årsaken til at kroppen reagerer sånn, er ei handling eg blei oppmoda til å ta imot som "det største komplimentet ein mann kan gje ei framand dame". Kroppen min har tydelegvis ikkje vore så innstilt på å ta komplimentet, for å seie det sånn.

For mange år sidan opplevde eg at ein heilt framand mann gnikka seg inntil meg på ein overfyld buss. Opplevinga var ubehageleg, men umiddelbart etterpå veksla eg mellom å tykkje synd på mannen (han stoppa og såg skamfull ut då eg, etter å vore heilt i "frys", omsider klarte bruke stemmen til å be han halde seg unna meg), og å bli sint på at han hadde tenkt at han kunne gjere noko slikt mot framande menneske. Fordi eg hadde reagert med å gå heilt i frys, tenkte eg at eg nok hadde vore litt med på det. Betydde det at eg likte det, sjølv om eg ville spy bare ved tanken? Eg var eit virrvarr av kjensler, og prøvde hardt å fortelje meg sjølv at det ikkje var ein grunn til å grine, at eg ikkje hadde nokon grunn til å la dette gå innpå meg.

Dagen etter at dette skjedde, var eg i ferd med å gå ombord i ein buss som skulle ta meg og ein bråte med andre ungdommar til Sveits. Eg ville eigentleg bare ligge under dyna og grine, ville bli kvitt skamma, fornedrelsen. Eg var desperat etter å gløyme. Samstundes låg det og ulma i meg. Eg måtte få det ut. Grabba tak i nokre litt tilfeldige karer som skulle på same turen som meg, og fortalde kva som hadde skjedd. Hugser eg prøvde å le det vekk, i eit forsøk på å skjule gråten i halsen. Og då var det orda kom. Velmeinte ord frå ein kar som var pluss minus russ. "Ein ståpikk er jo det største komplimentet ein mann kan gje ei framand dame". 

Sjølv om resten av meg sa noko anna, forsøkte eg å ta orda til meg. Forsøkte rettferdiggjere handlinga. Fordi han trass alt ikkje gjorde forsøk på å valdta meg, og dessuten gjekk av bussen lenge før meg, slik at eg heller ikkje hadde frykta at han skulle vite kor eg budde, sa eg til meg sjølv at det einaste fornuftige eg kunne gjere, var å "get over it".

Som sagt, så gjort. Gradvis havna heile episoden langt bak i hukommelsen, og eg tenkte ikkje meir på det som skjedde. Men sanninga er at om hjernen har bagatellisert og skrota episoden, hugsar kroppen at nokon braut seg inn i komfortsona.

Hadde nokon spurt meg året etterpå om episoden hadde påvirka meg, hadde eg blånekta. Men umerkelig og stille utvikla eg nokre "forhåndsregler". Eg gjorde det eg kunne for å slippe overfylte busser, baner og trikker. Eg kunne sitte ekstra lenge på jobb og på lesesalen, eller ta bussen motsatt vei et stykke, sånn at eg kunne vere sikker på å få eit sete. Måtte eg mot formodning ta rushtidskollektivtrafikk, og måtte eg stå, var det viktig at eg kunne stå med ryggen mot en vegg eller ei dør, sånn at eg hadde kontroll både foran meg og bak meg. Hadde nokon spurt meg, hadde eg tappert svart at det var fordi eg likte å ha det sånn. Joda, greitt nok, men kvifor er kroppen då i heilspenn om eg ikkje har kontroll også bakover? 

Eg måtte erkjenne at hjernen og kroppen er i utakt om det som skjedde på bussen etter at eg nesten blekka til min dåverande kjæraste då vi gjekk tur og han plutseleg fant ut han skulle daske meg på rompa. Vi gjekk og tullediskuterte på kva grunnlag vi ville gje nokon eit spark bak, men eg var ikkje budd på at eg stod på lista hans, for å seie det sånn.  Eg reagerte heilt instinktivt med å gjere klar til å slå, men fekk stoppa meg sjølv før redselsinstinktet tok over hånda. Han såg heldigvis kor redd eg blei, og tvang fram ei forklaring på korleis det kunne ha seg at eg reagerte slik. Sjølv om eg hadde snakka om sjølve episoden før (ofte etterfulgt av vitsing om kor teit han på bussen var), var det første gong eg var villig til å innrømme for meg sjølv at den hadde sette kroppslige spor.

Plutseleg og uventa kroppskontakt kan også i dag sette meg ut, særleg på stader med mykje folk. Eg reagerer heldigvis ikkje lenger instinktivt med vald, og etter eit sekund med tumling klarer eg å hente meg inn, sjølv på overfylte dansegolv. Sidan har eg i større og større grad gjenvunne kontroll over kroppen sine reaksjonsmønster, noko som også gjer at det ikkje lenger er så ubehageleg å snakke om. 

Men åtferdsendringa, behovet for å ha kontroll bak meg, blir eg altså ikkje kvitt. For sjølv om det er meir enn ti år sidan den framande mannen meinte at låret mitt var ein passande oppbevaringsplass for sin erigerte penis, er det ein kommandosentral i kroppen som plutseleg viser seg å vere på vakt. Dessverre er det ikkje alltid den kommandosentralen godtek å utføre den rasjonelle delen av hjernen sine forsøk på å be han roa ned. 

Så eit kompliment, nei, DET var det ikkje. 

Eg låner Ingvill Størksens kloke ord på facebook:

Til alle skolelærere som mente at vi jenter måtte forstå at guttene var mye mer umodne enn oss - og derfor måtte vi tåle både kniping og kommentarer. Det var jo bare klønete tegn på at de likte oss...

Til alle gutter (og det er mange av dere!) som mente at det å danse en rolig dans, var det samme som å gi dere blanko-fullmakt til å plante hendene over alt. Gjerne under klærne. 

Til alle gutter og menn som synes det er gøy å kjøre sakte etter en gående jente - lenge - og brøle slibrigheter.

Til alle idioter som ikke godtar at en jente sier nei til de vemmelige tilnærmelsene deres - men som først lunter unna når en annen mann krever revir.

Til alle dere som mener at vi som blir forbanna av slibrigheter burde "ta et kompliment":

SKJERP DERE!!!

Når læraren skal dikta

"Å, det er så sjukt urettferdig at me må skriva, og så slepp du!", klaga nokre av dei noverande elevane mine då dei gjekk i 8. "Her må me pina oss gjennom skriving av teite oppgåver, og så får du bruka tida på å drikka kaffi og sjekka epost". Eg lova dei at ein gong før dei gjekk ut, skulle eg bruka tida (mellom kvar gong nokon rekte opp handa) på å skriva ei av oppgåvene dei måtte skriva.

Det kom eg tilfeldigvis på i dag, mens elevane mine hadde sin aller siste heildagsprøve i  norsk på ungdomstrinnet. Kanskje kan me seia eg kom på det i grevens tid - i morgon ville det jo ha vore for seint.. Og som eit slags bevis på at eg har løyst oppgåve A2 på sidemålseksamenssettet frå 2014, fant eg ut eg fekk lima inn teksten her. Del A i dette settet handlar om songen Sommerfuggel i vinterland av Halvdan Sivertsen, der elevane sine lesedugleiker blir sett på prøve ved hjelp av første strofa og refrenget. Oppgåveformuleringa er denne: "Fortell historien i sangutdraget ut fra morens, barnets eller fortellerens synsvinkel, og dikt eventuelt videre. Du skal bruke både tankereferat, skildring og replikker i teksten din". Så får det vera opp til andre å vurdera om eg har klart å svara på bestillinga. Men gildt var det nå, i alle fall.

Sommerfugl i vinterland

Nordavinden brølte inn fra storhavet og gjorde det vanskelig å gå oppreist gjennom snøslapset på bakken. Vinden overdøvde alle andre lyder. Byen var grå, og den føltes stor og forlatt. Gatene var folketomme, for folk flest har vett til å holde seg innendørs på slike dager.

Jeg ble gående bak dem opp Storgata, den lille jenta og mora. Jeg vet ikke hva det var med barnet som stjal oppmerksomheten min, og som gjorde at jeg ikke lenger brukte alle kreftene på å holde øynene i bakken og skallen som et skjold mot vinden. Kanskje var det hvordan hun tilsynelatende danset seg gjennom gatene. Kanskje var det klærne – alt for tynne for den kalde årstida, fargerike mot vintermørket. Kanskje var det det store, lykkelige smilet jeg fikk se i glimt hver gang hun snudde seg mot mora, et slikt smil som får snøen til å smelte. Jentas mor slepte på en tung, svart lærkoffert. Hun hadde gitt opp å bære den et sted midtveis i gågata. Kofferten satte lange, dype spor etter dem i slapset, og vannet hadde garantert gjort alt som lå nederst i kofferten bløtt. Jeg håpet det ikke var der bildene hennes lå.

Det gikk sakte framover, og snart hadde jeg tatt dem igjen. Da jeg kom opp ved siden av dem, så mora på meg med et skremt blikk, for det var først nå hun ble vár meg. Hun trakk kofferten enda nærmere kroppen. Jenta må ha sett bevegelsen, for de dansende skrittene tok slutt. Hun sprang inntil mora, som om hun ville gjemme seg under frakken hennes.

Jeg gikk ettertenksom forbi dem. Jeg snudde meg etter en meter eller to. «Trenger du hjelp?», spurte jeg så vennlig jeg kunne. Mora stivnet i bevegelsene, stoppet helt opp. Hun så tilbake på meg med et ansikt som fortalte at hun ikke hadde forstått. Hun vurderte om jeg var til å stole på, om jeg var venn eller fiende.  «May I help you?», prøvde jeg nå, og viste med høyrehånda at jeg var klar til å løfte. Mora svarte ikke, men trakk både jenta og kofferten enda noen millimeter til seg. Jeg tok det som et nei, og fortsatte å gå. Jeg gikk fort mot vinden, så mora skulle slippe å bruke krefter på frykten.

Jeg låste meg inn hjemme. Det var noe med disse to som bare ikke ville slippe taket i meg. Jeg gikk bort til vinduet som vendte mot Storgata, og kikket ut. Ble stående og spionere på den sakte ferden deres mot nord. De var alene igjen i gata. Mora kikka seg stadig over skuldra for å forsikre seg om at det virkelig var slik. Avstanden mellom kroppen og kofferten økte. Jenta begynte å danse seg framover gatene igjen, som om nordavinden ikke var der. Hun danset som hun brakte med seg varme, tropiske vinder. Hun danset som sommerfugler, hun var tusen sommerfugler på en gang. Levende, varm, fargerik. Sommeren kom til vinterlandet den dagen. «Jeg håper du slipper å fryse her nord, vesle sommerfugl», tenkte jeg, mens jeg studerte de tynne klærne henne. «Jeg håper vi klarer å ta deg godt imot, vesle sommerfugl». Jeg fulgte dem med blikket helt til de dansende og slepende forsvant ut av synsfeltet mitt. «Måtte din mor bli fri fra utryggheten, vesle sommerfugl! Måtte du gi oss farger, latter og lys, vesle sommerfugl!», hvisket jeg, med nesa mot den iskalde vindusruta. Ånden min gav hvite roser på ruta. Vinden tiltok i styrke der ute i vinterlandet. Jeg hutra. Men i hjertet mitt hadde sommeren allerede begynt å spire frem.

Hylle-fantasi (ein slags bokinteriørblogg)

I norsktimen i dag hadde eg med meg rundt 30 bøker som anten var diktbøker eller tekstsamlingar med mange dikt i. Eg fortalde elevane at eg hadde kome på at eg skulle ha dei med rett før eg skulle legge meg, så utvalet var det eg tilfeldigvis fann i går kveld. Når eg kunne spa opp nokon og 30 bøker på nokre minutt, oppstod spørsmålet om kor mange bøker eg har, sånn eigentleg. 

Det er det ingen som veit, dessverre (eller heldigvis). Eg har bøker ståande framme her, bøker ståande framme hjå opphavet og bokkasser på bokkasser både her, hjå opphavet og i opphavets lager. Eg ser med skrekkblanda fryd fram til den dagen eg får samla alt. (Ikkje minst lurer eg på kor mange bøker eg har tre av...). Men eg sa som sant er, at eg har ein 15-18 meter med bøker her. Dei hadde nettopp teke UngDataundersøkinga, der det kjem fram at 1 meter er ca 50 bøker. Ein kar på framste rad rekna seg fram til at det skulle bety ein stad mellom 750 og 900 bøker. Kremt. (Han gav seg i kast med å rekne ut kor mykje penger eg hadde brukt på dei bøkene. Det reknestykket gjorde meg akkurat skamfull nok til å puste letta ut då eg såg at minst to av desse metrane er dekte med utrangerte skulebøker frå då jobben rydda biblioteket..)

Ein av elevane mine fortalde då at ho såg for seg at eg måtte bu i ei hule lik den som i Fimlene. Det er nokså langt frå sanninga. Så difor: eit utdrag bokhyller. Og eit døme på kor idiotisk ein kan finna på å møblera når ein har eit møbel for hånd, men ikkje heilt plass. Den bokhylla som står så dumt til skulle stå der midlertidig ei kort stund då eg flytta inn for 2 år sidan. Men så er det nå ein gong slik at ei bokhylle med ledig hylleplass fort blir tom når eigaren har ein tendens til å skaffa 15 nye for kvar bok ho hiv ut...

Den lille bokhylla passa perfekt der ho er kjøpt for å stå,
og ikkje spesielt godt der ho står nå (det grå i enden er sofaen min..)

Bok: Evna

Alle gode ting har ein ende. Så også Siri Pettersens fantastiske fantasyserie Ravneringene. Dei to første bøkene har eg meldt i ein smeis tidlegare, og kanskje var det derfor eg klarte å snike meg til å få eit meldeeksemplar av den siste boka i serien. Boka kom sirleg innpakka i gråpapir, og bandet rundt var festa med seermerket i voks. Eg var i utgangspunktet særs positivt innstilt til denne boka, men eg er sjølvsagt såpass enkel å glede at eg på ingen måte blei mindre positiv etter det, og det kan eg like godt vere ærleg om, først som sist.

Rime og Hirka er, i det Evna tek til, i kvar si verd. Rime kjem attende til Ymslanda, og finn at maktbalansen er endra i landet hans, og han er årsaken. Medan han har vore på leiting etter Hirka i Europa, har fråveret hans medført at landet står på randen av borgarkrig. Rådet er i røynda ute av funksjon. Kolkagga, hærstyrkene han er ein del av, har blitt usett for eit forsøk på å få dei til å oppløyse seg sjølv. (Det har dei ikkje gjort, og nettopp derfor blir det fatalt..) Han må prøve å foreine gamle fiendar til å saman stå opp mot kreftene som er i ferd med å øydelegge Ymslanda innanifrå. Og samstundes som ymslendinger står mot ymslendinger, veit han at også andre fiendar er nære. Farleg nære.

Bilete frå Gyldendal

Hirka er sendt til dei blinde, til landet Dreysil. I isødet må ho atter ei gong læra seg eit nytt språk, nye skikkar og nye måtar å tenka på. Ho er rett nok blant familien sin, og dei elsker ho over alt i verda, men heime er ho ikkje. Medan ho heile livet har vore lågast på rangstigen, er ho no i toppsjiktet i samfunnet. Men ho har ikkje gløymt kor ho kjem ifrå, og kva forhold ho har levd under det meste av livet. Med sin sterke rettferdssans godtek ho ikkje innrettinga på samfunnet i Dreysil, og det er nær ved å koste både ho og andre livet.

Hirka lengter heim til Ymslanda, men det er Dreysil som skal vera hennar land, for det er her blodsbandet hennar er. Kor skal lojaliteten hennar ligge? Hirka må redde verda, og det krever at ho gjer det ho hater mest. Ho må bli den strategen, den krigaren ho forakter. Ho må samle seg ein hær, og ho må gå til krig. Mot Rime. Skal ho kunne redde verda, må ho klare det umoglege: reparere Evna og sørge for at Evna støymer fritt mellom verdene.

Sjølv om Hirka og Rime begge ikkje kan tenka seg noko verre enn å skulle måtte gå til krig mot kvarandre, ser det ut til å vera uungåeleg: krig blir det, anten dei vil eller ikkje. Og uansett kor mykje dei måtte ønske det annleis, er det ikkje til å unngå at dei også må bli hærførarar. Mot kvarandre. Det er andre som trekk i trådane. Krigen er utanfor deira kontroll. 

Eg har ikkje lyst til å avsløre for mykje om korleis det går, anna enn å seia at dette er ei fenomenal avslutting på trilogien. Siri Pettersen meistrer å halde spenninga oppe heilt til siste slutt. Eg er aller mest fascinert av korleis ho lar Hirka endre seg så mykje at ho ikkje kjenner seg sjølv igjen, og samstundes la det vere same Hirka som me møtte i Odinsbarn. Ravneringene er god forteljarkunst, rett og slett.

Dette er ikkje det siste me høyrer frå Siri Pettersen. Forfattaren lova t.d. at prispengane ho fekk då ho nyleg vann Bokhandelens barne-og ungdomsbokstipend skulle gå til kaffi og sjokolade, "(d)rivstoff til flere bøker, altså". Eg gler meg allereie til å lesa resultatet av neste koffein- og sukkerkur!

Eg har eit lite håp om at dette kanskje heller ikkje er det siste me høyrer frå Hirka og Rime, sjølv om det bak på boka uttrykkeleg står at dette er siste boka i serien. Men altså, Siri, det ER lov å utfordre Douglas Adams' rekord på verdas lengste trilogi..

Bok: Sommerfuglene i Armero

For nokre veker sidan var eg på Ascehoug sitt bokmøte i Stavanger. Ein av forfattarane som fekk presentere seg og sitt bidrag til bokhausten, var tidlegare VG-journalist Jon Magnus. Den nå pensjonerte utanriksreportaren fortalde levande om stadene han ein gong hadde vore på i embeds medfør, og no vendt attende til. Desse fortellingene har han no samla i boka Sommerfuglene i Armero. Eg kunne høyrd han fortelle i timesvis, men eg hadde ingen plan om å lesa boka hans. Fortellingene han fortalde var spanande, bevares, men leselista mi var ganske omfattande allereie, og eg hadde så mykje eg heller hadde tenkt å bruke tida på. 

Historiene han fortalde frå scenen i Stavanger fortsette å gå på repeat i bakhovudet mitt. Dessutan er eg ikkje så veldig god på dette med å halda meg til planar. For nokre dagar sidan skulle eg berre flytte boka frå skrivebordet til bokhylla. Det fekk eg ikkje heilt til. Før eg heilt visste ordet av det, sat eg med nasa langt nedi boka hans. Fengsla. 

Boka har undertittelen "Fortellinger fra et liv på reise". Sånn i teorien handler dette ikkje så mykje om livet på reise. Sånn i teorien, altså. Utgangspunktet for boka er dei historiene han aldri heilt blei ferdig med. Dei stadene han måtte tilbake til. Dei historiene han måtte finne ut av korleis hadde utvikla seg. Men for å kunne vende tilbake, må han også vende tilbake til utgangspunktet. Difor smelter fortid og notid saman, og blir gjerne krydra med tankesprang som i utgangspunktet ikkje har noko som helst med den historia han skal fortelle å gjere, men som på ein måte har det likevel, fordi dei er ein del av det livet han har levd, der som bladfyk på reisefot. Magnus' komplette mangel på evne til å halde seg til tråden i historia gjer at fortellingene blir krydra med liv. Ispedd litt latinamerikansk magisk realisme, og du har sånn cirka eit inntrykk av korleis dette er ført i pennen. Det er faktisk minst like spanande å lesa han fortelje som det er å høyra han fortelje (og det er teoretisk sett umogleg). Formatet hadde gjort det skikkeleg dårleg som reportasjer i avisen, eller i avismagasinet, for den del, men det fungerer særs godt mellom to permer.

Magnus tek oss med til Spania under Franco, der ein norsk sjømann blir drepen av Guardia Civil, og ein heil landsby kjenner skamma over drapet så sterkt at dei i femti år steller grava til ein mann dei ikkje kjende, i von om at det kan medføre at dei kan bli tilgitt. Det er fortellinga om Evert Taubes Carmencita og hennar familie, om Knut Hamsuns Victoria, datra som ende sine dagar på eit galehus i Frankrike. Det er fortellingar frå Balkan under krigen og pianospel med Imelda Marco. Jordskjelv, tsunami, vulkanutbrot. Tittelfortellinga er frå Armero i Colombia, der smeltevatn frå isbreen tok livet av 20.000 menneske i eit gjørmebad etter eit vulkanutbrot i 1985. I dag er byen befolka av sommarfuglar. Forklaringa han høyrer på kvifor, er tåredryppande.

Nokre av historiene virker så hen i alle staur og vegger at det er fristande å sette dei på konto for sannferdig skrøning. Andre er så forferdeleg realistiske. Alt i alt er dette ei særdeles god og spanande bok - det er ikkje utenkeleg at denne boka hamnar under eit juletre eller to, sirleg innpakka av underteikna. Særleg slike som aldri les romanar, men får god litteratur under treet likevel, kan få ei keisam jul om dei har lese denne bloggposten først...

Bok: Det blå mellom himmel og hav

Som eg skreiv sist eg tusta meg til å blogga, har eg brukt sommaren til (mellom anna) å gjere lista over utlese bøker litt lengre og lista over bøker-eg-vil-lese kortare. Noko av det første eg gjorde, var å lese ferdig dei bøkene eg hadde starta på i løpet av våren, men som eg ikkje hadde fått tusta meg til å gjere meg ferdig med. Susan Abdulhawas Det blå mellom himmel og hav, til dømes.

Eg elska Morgen i Jenin, så det var ikkje heilt fritt for at eg gleda meg til å lesa den neste boka til Abdulhawa. Eg fekk ho som leseeksemplar i starten av mai, og hadde eigentleg ikkje tid til å lesa noko særleg då. Eg byrja lese, blei litt forvirra av å ikkje heilt klare å skilje personane i boka frå kvarandre, og langt mindre heilt forstå kven som var kva og kor dei var. Så eg la boka frå meg, og venta på betre tider på lesefronten. Det tok nokre månader, skulle det vise seg.

Det blå mellom himmel og hav er historia om ein familie som tvinges ut av landsbyen Beit Daras i Palestina og inn i flyktningeleir på Gazastripa som følge av at Israel blir oppretta. Gjennom Khaled, guten i rullestolen, følger me familiens kvinner (og nokre menn) gjennom fleire generasjonar, frå fridom til intilfada. Oldemora kunne snakka med jinnen. Bestemora var den mest rampete i landsbyen, og har heller ikkje som vaksen heilt akseptert reglane, men til liks med då ho var barn, gjeld det andre reglar for ho enn for alle andre. Mora elsker i det stille. Rhet Shel, Khaled si lillesøster, er limet som bind dei saman. Dette er og historia om dei som flykta til eit krigsfritt liv i utlandet, og korleis håpet om gjenforeining ikkje døyr med brotne slektsband.

Historia er fortald gjennom auga til Khaled, ført i pennen med magisk realisme. For meg var dette ytterst forvirrande i starten, for nokre av historiene fortel han som om han har vore til stades, sjølv om det skjedde lenge før han kom til verda. Forklaringa kom etterkvart - og då forklaringa kom, gjekk boka frå å vera forvirrande til å berre vere veldig, veldig tragisk vakker. Khaled har som følge av israelsk bombing forsvunne inn i si heilt eige verd, og i denne verda lev fortid og notid i lag. Fordi Khaled er allvitande gjennom alle tider, kan han skildra gjennom eigne auger gjennom eit halvt hundreår. Det gjev boka ei stor styrke.

Det er Khaleds verd som lokker amerikansk-fødde Nur til Palestina. Ho ser ein dokumentar om han på nett, og berre må finna ut om kven han er, og om ho kanskje kan bidra til å lokka han tilbake. Nur har ei brokete fortid, men bruker løvetannbarnerfaringa si til å arbeida med utsette barn. Fascinert av Khaled reiser ho, og til alles overrasking - også hennar eige - blir ho ein del av familien. I huset med alle kvinnene finn ho eit familiært fellesskap ho kan vera ein del av. Til alle i huset si store overrasking skal det visa seg at ho høyrer til på fleire måtar enn dei trudde.

Boka er eit vakkert familieportrett frå ei brutal verd. Dette er ikkje (primært) eit partsinnlegg i ei konflikt, men ei skildring av korleis livet kan vera for dei som er busette på Gazastripa, området som blir omtala som verdas største fengsel, innestengt og forsøkt isolert, som det er. Og det som fascinerer meg aller mest med kvinnene ein møter i boka, er korleis dei innretter seg for å leva liva sine trass i ein enorm mangel på alt, og korleis dei finn ein form for normalitet i det unormale.

Boka er brutal. Og brutalt vakker.

Bok: Vi ba aldri om vinger

Sommaren er over, kvardagen kaller. Denne sommaren har eg brukt på å gjera lista over bøker eg vil lesa betydeleg kortare. Ganske mange av dei nå utelese bøkene fortener omtale ved høve, men eg må innrømma at bloggen ofte kjem langt ned på prioriteringslista. I sommar har eg igrunnen lese bøkene, snakka om bøkene og budd i bøkene (når eg ikkje har vore turist), men eg trongen til å melda dei sjølv har ikkje heilt vore den største. Men så dukka ho opp, boka som tvang fram meldelysta i meg. 

På onsdag dukka det opp ei pakke i posten. "Kjære bokblogger", stod det øverst på arket. ("Jøss, at dei ikkje har gitt meg opp!", tenkte eg, "eg har jo motteke fantastiske bøker eg har lese, men ikkje hatt gidd til å melda.."). "Vedlagt finner du tre av høstens virkelige godbiter, håper de faller i smak.". Meir rakk eg ikkje lesa, for eg oppdaga forfattarnamnet øverst på den første boka eg tok i. Vansessa Diffenbaugh, dama bak den fantastiske boka Blomstenes hemmelige språk. Eg veit ikkje ein gong om eg registrerte tittelen på den nye boka, eg berre opna ho, og byrja lesa. Gløymd var middagen i omnen, gløymt var organiseringsprosjektet eg heldt på med då eg gjekk til postkassa.

Eigentleg kunne eg ha lyst til å stoppa bokmeldinga mi av Vi ba aldri om vinger her, med følgande oppmoding: ikkje gidd å lesa noko om boka (t.d. det bakpå), berre gå inn i lesebobla og nyt!

Letty Espinosa bur i lag med foreldrene sine, ein son på 15 og ei datter på seks i eit fattig område utanfor San Fransisco. Ho har aldri heilt makta å vera mor for ungane sine, men har overlate oppdragaransvaret til mor si, som til gjengjeld har gått inn i oppgåva med liv og lyst. Letty har sjonglert mellom arbeid og festing, og måten ho har takla moderrolla kan i beste fall skildrast som uansvarleg. I det foreldrene hennar brått bestemmer seg for ikkje lenger å leva ulovleg i USA, men i staden flytte tilbake til heimetraktene i Mexico, snur dei og opp-ned på liva til dei tre (lovlege innbyggarane) som blir verande att. Letty og ungane må bli kjende med kvarandre, og dei må finna ein måte å organisera liva sine på utan den bestemora som var limet i familien. Letty må ta ansvar for seg sjølv, ungane og for maten på bordet.

Lettys 15 år gamle son Alex får særleg merka korleis livet blir endra når det ikkje lenger er bestemora som er sjefsorganisatoren i familien. Han treng besteforeldrene sine sårt, kanskje mest fordi han treng noko fast i livet. Han finn ut kven faren hans er, og tek til å følge etter far sin, ute av stand til å gjere seg til kjenne. Han er forelska i ei klassevenninne, og veit ikkje kva godt han skal gjere for å verne ho mot det vonde i verda. Så mykje vil han verne ho, at dei i lag tek eit val dei ikkje aner konsekvensene av. 

Etterkvart som familien sakte, men sikkert blir kjende med kvarandre på nytt, må dei også forsone seg med at historia dei ber med seg, må vere nettopp historie. Forsoninga er ulik for dei ulike familiemedlemmene, slik dei er ulike. Letty klarer å gå frå å vere (eller kanskje berre framstå) uansvarleg til å bli ansvarsbevisst og omsorgsfull. Alex går frå å vera i overkant ansvarsfull til å ta plass, og tek ansvar på måtar som skal kosta dyrare enn han såg for seg. Men i dette nye veks kjærleiken og banda. Og det er kjærleiken og banda som er drivkrafta i boka.

Historia i seg sjølv er ikkje revolusjonerande. Hovudlinene i plottet i Vi ba aldri om vinger kan det tenkast at du har lese før (nett slik eg hadde ei kjensle av å ha lese historia i Blomstenes hemmlige språk ein annan stad). Men boka (/bøkene) er fengslande frå første til siste bokstav. Det som gjer Diffenbaugh sine historier så fengslande, er måten ho framstiller folka sine. Ho gir deg eit veldig tydeleg bilete av korleis folka er i introduksjonen av dei, berre for å røske dei opp med rot, bygge dei ut, og brått vise at dei er stikk motsett av det du først trudde - utan at det første biletet du fekk eigentleg var feil, det var berre veldig smalt. For slik er jo den menneskelege naturen: mangesidig.

Diffenbaugh har eit tydeleg sosialt engasjement. Der Blomstenes hemmelige språk handla om born som veks opp på institusjon, er det klasseskiljer, fattigdom og handsaminga av dei papirlause i USA som er tema her. Familien Espionsa ser inn i dei rike forstadene (bokstaveleg tala), men motorvegen mellom dei er ikkje berre eit fysisk skilje mellom to ulike verder - den er også skiljet mellom to ulike høve vidare i livet. (Diffenbaugh let Letty finne ein finurleg måte å omgå dette problemet på, og eg tek meg sjølv i å heie skikkeleg på Lettys påfunn for å sikre at sonen får den utdanninga ho meiner det skarpe hovudet hans treng.). Det er ikkje mogleg å vere uberørt av skildringene av kva som skjer når det blir oppdaga at ein ikkje har lov til å bu der ein høyrer heime. Fortvilinga over det brutale og umenneskelege byråkratiet som møter papirlause røsker i lesaren like mykje som i hovudpersonane. 

Aschehoug fortel på sida til boka at det er ein månad att til boka kjem ut. Det er berre å gle seg. Eller koma seg til Bryne og smila pent og vona eg ikkje har lånt ho ut til nokon andre før deg.

Og skulle du lure: middagen blei brend. Det gjorde ingenting. Eg fekk så akutt separasjonsangst då det byrja lukte halvsvidd i huset at boka måtte bli med meg gjennom heile måltidet. Skal ein tru mitt moderlege opphav sine påstander om svidd mat, erverva eg meg truleg betre songrøyst. Sjølv var  eg mentalt i strandkanten ved flyplassen i San Fransisco. På slike utflukter smaker maten greitt uansett kor svidd den er i kantane. 

Bok: Faen ta skjebnen

Noko av det artige med å vera ungdomsskulelærar, er å observera den ungdommelege gløden når elevane oppdagar noko nytt som dei meiner absolutt alle andre burde vite om. Mitt første eigentlege møte med John Greens The Fault in our Stars, på norsk Faen ta skjebnen, var igrunnen i ein sånn ungdommeleg glød. Eg hadde jo hørt om både boka og filmen, men hadde ikkje hatt nokon grunn for å tenka at boka burde på leselista mi. (Mogleg at sørlendingen i meg dessutan hadde sett boka på konto for uaktuell, fordi eg sånn reint prinsipielt tykkjer ein kan begrensa bannskap som salstriks!) Før ei jente ein dag ikkje kunne få gått heim i rein iver etter å fortelja meg om "verdas aller, aller beste bok". "Du kjem til å lika den boka godt, sjølv om ho er skriven for ungdommar!", sa bokelskaren. Lat oss seia det slik: eleven kjenner læraren sin. Eleven oppmoda meg til å lesa boka på engelsk, og det ville eg fort ha gjort, men mammutsalet gjorde at eg las ho på norsk. 

Faen ta skjebnen er historia om Hazel og Gus. Hazel er uhelbredeleg kreftsjuk, og venter eigentleg berre på at kroppen seier takk for seg snart. Gus har mista eit bein i kreft, men er kreftfri. Dei møtes i ei samtalegruppe for kreftsjuk ungdom i den lokale kyrkja, og begge er lei av både møtene, sjukdommen og måten resten av verda forheld seg til sjukdommen på. Ikkje liker dei at kreftbarn blir positivt forskjellsbehandla (det er ei påminning om at ein ikkje er normal), og ikkje kan dei fordra at kreftsjuke alltid skal vere så forbanna sterke. Hazel og Gus er realistar. Dei har hatt maks uflaks, end of story.

Mens Hazel forbanner skjebnen og tenderer til å gje opp, er Gus full av skjemt og pek. Saman er dei eit rart team som utfyller kvarandre godt. Hennar lunger har kollapsa, han har eit kunstig bein som gjer at han er ute av stand til å køyra bil utan å påtvinge kvalme hjå passasjerane. 

Desse to veks gradvis nærare kvarandre, og blir ei god, gjensidig støtte i både dei gode og dei vonde dagane. Som alvorleg kreftsjuk har Hazel vore utanfor skulen på årevis, og då er det godt å ha Gus å lena seg på, for han veit kva det går i. Dei går frå nære vener til kjæraster, og vissheita om at forholdet deira har ein naturleg utløpsdato (dødsdagen til Hazel, med andre ord), gjer det vanskeleg for Hazel å våga å elska.

Dette kunne vore ei trasig bok om å vera sjuk og å døy. Dette er sjølvsagt ei trasig bok om å vera sjuk og å skulle døy. Men tru det eller ei, boka er i enda større grad ein hyllest til livet og til kjærleiken. Boka er full av humor, full av alvor, full av redsle, full av glede. Full av Livet. Ho er vittig og trist, og det attpåtil samstundes. Dette er ei slik bok som får deg til å le mens du griner (eller motsett). I høgste grad verd å spandera tid på! 

PS: Innleiingsvis sa eg noko om sørland og bannskap og sånn. Sjølv om den norske tittelen er ei litt rar omsetjing (som dessuten mister ein referanse frå innhaldet i boka), er den norske tittelen likevel absolutt godkjent!

Bok: Fugletribunalet

Ei av bøkene som har hatt fast plass på skal-lesa-snart-lista mi lenge, er Agnes Ravatns Fugletribunalet. Eg kjøpte boka rett etter at ho kom ut, men eg klarte liksom aldri heilt å tuste meg til å lesa ho då. Eg skulle berre visst kva for ei perle eg hadde gått glipp av!

Allis Hagtorn er på flukt frå livet sitt. Etter ei offentleg skandale har ho behov for å flykte frå tilværet som programleiar i kringkastinga. Ei avisannonse bringer ho ut frå tilflukten på jenterommet og til ein avsidesliggande gard ved fjorden. Sigurd Bagge har søkt etter nokon som kan passe hagen medan kona hans er på reise, og som samstundes kan servera han tre måltid dagleg. Med ein tvlaus arbeidsgjevar er ho rimeleg trygg på at han ikkje veit kven ho er. Bagge er nedtynga av ei sorg Allis ikkje heilt kan forstå, og medan ho luker bed og pleier rosebuskar prøver ho å pusle saman dei brikkene ho har fått utdelt for å forstå kven denne rare, mutte mannen er. 

Etterkvart som Allis får si eiga historie på avstand (eventuelt passe fortrengt, om du vil), veks fascinasjonen for Bagge. Han er nokre dagar heilt fråverande, andre dagar sterkt nærverande. Han veksler mellom livsglede, likesæle og svartsinn. Jo vanskelegare å lesa han er, jo meir tankeverksemd bruker Allis på å finna ut kven han er.

Skildringane av Allis si gryande forelsking i Bagge er spekka med eit språk som gnistrer. Det er nesten umogleg å ikkje bli litt småforelska i Bagge, og tungsinnet hans, dei svarte sidene hans, kjem like brått på lesaren som på Allis.

Allis skildrer den skandalen som gjorde at ho flykta, brotstykke for brotstykke. I desse #jegharopplevd-tider tek eg meg sjølv i å lura på kva konsekvensene av skandala blei for han Allis berre kallar K. Eg har ei kjensle av at skammen har blitt Allis' lodd å bera aleine. Det krev to for å dansa tango, men skildringane av Allis' skamfylde tilbakeblikk får meg til å undrast over om dette er atter ein av desse sakene der dama er hora og mannen for eit skulderklapp for å oppført seg som menn med makt skal gjere.

Allis bryt etterkvart gjennom skalet til Bagge, og finn ut av kven han er. Men sjølv om kjøkkenhagen blømer godt i nybygde blomekasser, skin det gjennom at mystisken aldri heilt forsvinn. Bagge fortset å hoppa mellom nær tilstadesversle og brått svartsinn. Veit Allis eigentleg kven han er? 

Fugletribunalet er ei slik bok som stadig tek nye, uventa retninger. Sjølv når det ikkje skjer noko i handlinga, meister Agnes Ravatn å halda merksemda. Pennen er særeigen, stilsikker vakkert, så vakkert. Denne lille perla av ei bok var umogleg å legge frå seg. Så umogleg at eg måtte halda fast i ho litt då siste side var utlese!

Bøker: Ravneringene: Odinsbarn og Råta

Bileta i artikkelen har eg stole
hjå Gyldendal

Er det lov å angra på at ein las ut dei første bøkene i ein serie før heile serien var ferdigstilt? I tilfelle angrer eg litt på at eg slukte dei to første bøkene i Siri Pettersens briljante Ravneringene-serie. Eg er ein ganske tålmodig sjel, men kjenner at Siri Pettersen ikkje klarer å skriva siste boka i trilogien fort nok...

Nokre bøker er fort gløymt. Nokre bøker fortset å leva sitt eige liv i bakhovudet eins lenge etter at dei er ferdiglese. Ravneringene er så avgjort i siste kategorien. Eg las ut bok nummer to for over ein månad sidan, men figurane fortset å leva i hovudet mitt. Universet ho har skapt fortset å dansa for mitt indre blikk.

Mogleg det er ein uting å melda to bøker i same meldinga, men eg tek sjansen likevel. Desse bøkene er nemleg så gode at eg lover deg at du ikkje klarer å la vera å hoppa vidare til bok to når ein er utlese! 

Ravneringene blir i forlagets førehandsomtale omtala som "original fantasy på norrøn grunn". Det betyr ikkje at serieuniverset er eit univers der det kryr av norrøne gudar, men at denne verda inneheld språklege bilete, skikkar og namn me kjenner att frå det norrøne. Om du tykkjer ei norrøn verd utan norrøne gudar, og der folka er utstyrt med hale, kunne høyrast litt rart ut, kan eg forsikra deg om at du tek feil. Du har openbart berre ikkje opna Odinsbarn enno! 

Den raudhåra Hirka bur i lag med far sin i ei lita tømmerkoie ein stad i Ymslanda. Han blandar medisinar, og har lært Hirka alt ho veit om kva urter som passar til å stilla kva sjukdom. Dessutan har ho også lært seg ulike teknikkar i livets (eller kanskje eigentleg farens) skule som kan bidra til å stoppa sjukdom og naud. 

Hirka er femten vintre gamal då ho forstår kvifor ho ikkje kan favne. Den alltomsluttande energien i Evna, som alle levande skapningar i verda kan tappe ifrå, er Hirka ikkje i stand til å kople seg på. Ho har prøvd og prøvd, men forsøka er fånyttes. Sanninga skal visa seg å vera så brutal at Hirka blir ei fare for seg sjølv og sine omgjevnader. Hirka er halelaus, og trur den manglande halen kjem av at ein ulv har ete han. Ho har jamvel merker etter tennene til ulven der halen skulle ha sitte! Men sanninga er at Hirka aldri har hatt hale. Ho er vanskapt. Blindverk. Ho er råta, krafta som et verda opp innanifrå. Portene til andre verder, som folket trudde var lukka, står opne, og Hirka er det levande beviset. Ho må koma frå ei anna verd. For å verna dei ho er glad i, legg Hirka ut på flukt.

Samstundes er Rime, ein av Hirka sine beste vener frå barndommen av, i ferd med å bli medlem i Kolkagga, den frykta "hæren" til Rådet, som styrer Ymslanda i Seerens navn. Seeren, guddommen i ramneham som vokter Evna, har ikkje vore sett offentleg på tusen år, men lev tilbaketrekt. Rådet er sett saman av representantar frå ulike høgvyrde ætter, kvar med sine eigenskapar, kvar frå sine delar av landet. Rime sin plass i Kolkagga er omdiskutert, men også sterkt mislikt. Bestemor hans sit nemleg i Rådet, og alle rundt dei venter at bestemoras plass ein dag skal bli Rime sin. Då er det på ingen måte uproblematisk å samstundes vera ein del av den gjengen som i blind lojalitet skal gjera akkurat det Rådet seier dei skal gjera. Når alt kjem til alt, kva vil Rime først og framst vera, krigar eller av rådsætt? Uansett kva val han måtte velge å ta, blir konsekvensane fatale for både han sjølv og  samfunnet elles. 

Medan folket elles i Ymslanda gjev Hirka ganske klar melding om at ho, Råta, ikkje har noko i verda deira å gjera, står Rime fast ved hennar side, overbevist om at Hirka ikkje er i stand til å gjera han og resten av folket vondt. Hirka veit ikkje kva ho skal tru om seg sjølv. 

Hirka og Rime finn etterkvart ut at Hirka kan koplast på Evna. Når ho gjer det, får det konsekvensar av uante dimensjonar både for Hirka og Rime, og for det samfunnet dei er ein del av. 

Eg lukka bok 1 med akutt angst for ikkje å fort nok få opna bok 2... For så god er ho, og så levande er universet Siri Pettersen har skapt. Lat oss difor like kjapt hoppa over til Råta:

I von om å redda verda ho er så glad i, tek Hirka eit val som sender henne bort frå Ymslanda. Ho bryt tid og stad, og ender i ei verd beståande av glass, stål og asfalt. Verda er heilt daud, og kanskje er det menneska som lev i ho som har drepe verda si. For Hirka er det heilt openbart at Råta har virka inn på denne verda, og at prosessen har starta lenge før ho kom. Ho er språklaus i denne verda, men gjenkjenner nokre av orda, og klarer etter ei tid å læra seg dette rare språket godt nok til å forstå og kommunisere heilt grunnleggande. Ho får husrom i eit bygg bygd for å æra ein gud ho ikkje kjenner, og får seg nokre få vener. Men ho forstår snart at ho er utrygg også i denne verda. Sjølv om Råta har teke bolig i verda før Hirka kom, mistenker ho at ho sjølv bidreg til at denne verda likevel fell saman fortare. Kor skal ho gjere av seg? Og kven er dei skumle mennene som ser ut til å ville ho vondt? Kvifor vil dei ha tak i ho? Hirka må finna eit mot ho ikkje visste ho hadde for å overleva.

Samstundes er Rime leiar for Rådet heime i Ymslanda, og meiner at folket som i praksis ikkje har gitt Hirka noko anna val enn å forsvinna, har blod på hendene. Han er fast bestemt på å redda Hirka frå det han rekner med må vera den visse død. Han gjer det han kan for å følga etter, og tek nokre val som på ingen måte er foreinleg med å vera leiar i landet. Han klarer til slutt å finna ho att (replikkvekslinga mellom Hirka og Rime ved gjenforeninga er verd ein pris aleine!), og forstår at sanninga på ingen måte er slik han har trudd. Saman må Hirka og Rime prøve å forstå kven som er ven og kven som er fiende i ei verd dei ikkje heilt forstår. 

Odinsbarn var heilt konge. Likevel vil eg meina at Råta er enda betre. Det krev god forteljarkunst å overtyda lesaren om at eit univers utanfor vårt eige er sannsynleg, men å få lesaren til å akseptera at vår eiga verd er framand, krev ein habil, stø og god penn. Siri Pettersen klarer å fortelja om vår verd med eit utanforblikk like genialt som i pilotepisoden av Kyle XY. Forteljarkunst av stor klasse.

Det står ungdomsbok på heimesidene til forlaget. Eg vil meina at forlaget i vidare opptrykk av boka bør gjera som på brettspel, og seia 13-99 år. For dette er bøker ein kan ha glede av uansett kor gamal ein måtte vera.

Bok 1 kan du lesa starten på her, og bok 2 kan du få bla i litt av her. Og du, når du først er i gong med lenke-sjekk: følg Ravneringene på Facebook! Siri Pettersen legg sjølv ut oppdateringer frå skriveprosessen, fanart, nyhende om skriveprosessen og mykje anna snæx det er vel verd å få med seg.

Bok: Det frosten tok

Då eg blei gjort kjend med at Kari Nygaard hadde kome med ny bok, kjende eg eg gleda meg veldig til å lesa meir om Ingrid, Andreas og Esten. Reisen til Bella Coola, Nygaards debut, er ei slik bok som - trass i at ho er langdryg - veks i omgang. Så overbevist om at bok nummer to var ein oppfølger var eg, at blei skikkeleg skuffa då eg forstod at Det frosten tok IKKJE hadde noko med Reisen til Bella Coola å gjera. Heldigvis gjekk skuffelsen over då eg berre byrja lese!

Det frosten tok er historia om Lea og Marjja. Bondekona og samedama. Den bufaste og flyttsamen. Bygdedama og naturmennesket. Begge er gravide, og begge skal få liva snudd på hovudet. Ute i den store verda hersker Napoelonskrigene, og sjølv om det er langt frå Trysil og ut til Skagerrakkysten, merkes blokaden også i dalstrøka innafor. Ei enkel frostnatt på våren skal gjere at kornavlingene slår feil. Med hungersnøden kjem også uroa, opprøret, skuldfordelinga, anklagane. Konsekvensane for Lea og Marjja, og dei to ulike samfunnene dei er ein del av, blir enorme. 

Omstenda tvinger damene til å møtes, og fellesskapet  som veks fram dei imellom skal bli så sterkt at bygdas store menn finn det problematisk. Kvinnene redder kvarandres liv, held kvarandre oppe gjennom sorga og arbeider saman.

Eg rista sterkt på hovudet over den naive Lea, som til tross for at ho er ei oppvakt kvinne på så mange andre område, møter bygdas store menn heilt utan kritisk sans. Eg naut det litterære bekjennskapet som Marjja er, ei sjølvstendig og tøff dame som i skjul held seg til den gamle religionen, og som bruker kunnskapene ho har erverva etter eit liv på fjellet til å gjere det beste ho kan for seg og sine. Der Lea er naiv, gjenkjenner Marjja dei gode og dei dårlege sidene til menneskene ho møter på instinkt, som om dei var dyr.

Det frosten tok gjev eit godt innblikk i den sørsamiske kulturen, og fortel om mange av utfordringene som kjem når to så ulike språk og tenkemåtar skal leve side om side og i lag. Gode refleksjoner kring dette set medvitet og tankane igang hjå lesaren, som når Marjja slit med å akseptere nordmennenes rare vane med at den som tier samtykker. På samisk er det slik at den som innbitt tier, er usamd. 

I vårt overflodssamfunn har me vanskeleg for å forestille oss korleis det er å vera utan mat. Me har vanskar med å forstå korleis det kan vera mogleg å måtte eta barkebrød, eller korleis det er å kutta ned på eit måltid om dagen fordi ein ikkje har høve til å få nok mat. Me har vanskar med å forstå kva matmangelen kan gjera med folk. Kari Nygaards skildringar av eit bygdefolk som ypper til krig mot fjellsamane, og som meiner at samane er skuld i hungersnøden fordi reinen kjem for nær setrene (røynda er at setrene kjem lenger og lenger opp på fjellet), gir derfor eit viktig perspektiv på korleis hungersnød kunne bety konflikt.

Boka er vakker. Også her er det scenar som er i overkant langtekkelege for min smak, og Nygaard overlet ikkje mykje tolking til lesaren, for her blir kvar ei minste kjensle formidla. Men boka er likevel ei god leseoppleving!

Boka fekk eg tilsendt frå Ascehoug. Og forlaget får med dette ei bøn på kjøpet (du som ikkje vil ha ein stor spoiler, bør nå slutta å lesa - og heller ikkje lesa vaskesetlen på boka før boka er ferdiglese!): kan de la vere å melda frå på vaskesetlen om dramatiske ting som skjer først etter at 200 sider er passert? For min del ville leseopplevinga blitt enda betre om eg ikkje hadde visst at begge kvinnene skulle bli enker. Fordi de fann det for godt å opplysa om dette på baksida av boka, hadde eg ei kjensle av at eg berre blei heldt på vent, og at historia ville ta til først etter at mennene var døde. (Særleg irriterande var det å vite at Laras skulle døy - han var så vakkert portrettert at eg veit eg hadde vore oppriktig lei meg for at han tok kvelden om eg ikkje hadde venta på at det skulle skje!)

Bok: Oslo Noir

Aslak Nore kom med sin første spaningsroman, En norsk spion, i 2012. Eg likte boka godt, men nikka likevel anerkjennande til Maddams passande kritikk av ho, og kjende meg vel eigentleg litt flau over kor godt eg likte boka di meir det treffande eg kom til at Maddams kritikk var. Eg heldt "foredrag" for kjensfolk om at eg likte boka fordi ho var underhaldande, og ikkje av nokon andre grunnar. Då Aschehoug så sende meg mail om at eg kunne få eit lesareksemplar av den nye boka til Nore, som attpåtil handla om same hovudperson, takka eg ja, men angra like etterpå, for det innebar jo at eg ville kjenne ein moralsk forpliktelse til å lesa boka. Men burde eg lesa ho, når eg eigentleg var blitt ganske kritisk til ei bok i same serien som  eg eigentleg likte, men som nokon andre hadde vist meg ein andre briller å lesa ho gjennom? Eg klarte ikkje heilt å legge frå meg kritikken, og boka blei liggande ulese.

Når eg fortel dette, er det fordi eg var så budd på å mislika Oslo Noir. Overraskinga var stor for eigen del då eg forstod at eg faktisk koste meg med boka...

Dette er den andre boka om Petter Wessel, men boka ligg føre En norsk spion i tid, og utbygginga bakover i tid bidreg godt til å fylla ut biletet av kven Petter Wessel er. Aslak Nore tek oss tilbake til 90-talets Oslo, der ungdomskulturen har teke ei endring korkje politi eller vaksne forstår. Petter og kompisane finjusterer teknikken for tbanetagging (ytterst fascinerande kombinasjon med ski og sprayboks!). Nye dopmiddel er i omløp, og storbyproblema er for alvor i ferd med å ta over hovudsstaden. I denne byen er det at to barneranarar kræsjer ein fest på beste vestkant, og grabber med seg ein pose med escatasy. Den eine av desse blir kort tid etter funne død. Den andre flykter. Petter Wessel snubler tilfeldigvis over posen, og tek eit val som skal gjera sommaren særs dramatisk. Tenåringen vikler seg inn i eit spel han ikkje kan kontrollera. Det han er i ferd med å avdekke har konsekvensar langt inn i hans eige liv, og både kjærasten og familien blir dregne inn i eit spel Petter ikkje hadde fantasi til å forestille seg. Før siste sida er slutt, skal Petter erfare at hans eiga verd på ingen måte ser ut som han trur. Når ein ikkje kan stola på nokon rundt seg, kan ein då stola på seg sjølv?

Petter Wessel-bøkene kjem nok ikkje til å bli ein moderne klassikar, men god underhaldning, det er dei absolutt. En norsk spion og Oslo Noir er tematisk veldig ulike, og sjølv om hovudpersonen er den same, er det to tidsmessig fjerne sider av han me møter. Eg tykkjer jamnt over at Oslo Noir er ei betre bok enn En norsk spion. Drivet er godt, historia er spanande og denne boka er hakket meir truverdig.

Bok: Mine fem år som far

Bjarte Breiteig gav i haust ut sin første roman. Etter tre særs gode novellesamlingar (eg har berre lese to av dei, men eg satsar på at han anmeldaren i Fevennen som eg plar lika det same som har rett i at også siste boka er god..), har han nå begitt seg ut på romanformatet.

Som novellist er han kjent for å ikkje akkurat framheva det positive i livet, for å seia det forsiktig. Men leiken hans med dei mørke sidene av menneskesinnet er ikkje av den sjølvutslettande karakteren. Dette mørket tek han med seg også inn i romansjangeren. I boka følger me Martin Havn, som i det boka tek til blir henta av politiet mens han et middag i lag med kone og to søner. Han er mistenkt for overgrep mot datra til ekskjærasten sin. Han nekter for å ha gjort noko gale, men me forstår fort at det er noko han vil skjule, for han planter gamle avisar hos si demente mor for på den måten å sikra seg alibi.

Martin Havn fortel si historie, og resten av boka er eigentleg eit forsvarsskrift, eit forsøk på å vise at han eigentleg er ein bra kar. Han tek oss med på ei vandring i tidas tilbakelagte gater, og viser korleis forholdet mellom hans til ungdomskjærasten (ho som er mor til barnet han er anklaga for å ha forgripe seg på), forholdet til kona og forholdet til ungdomskjærasten sin kjærast. Han viser oss eit mislukka forfattarliv.

Martin Havn har satsa alt på eitt kort, har satsa på å kunne skriva like godt som han ein gong gjorde, og så sit orda fast. Samstundes har kona hans (som forøvrig blir mor til barna hans) stor suksess i arbeidslivet. Ekskjærasten hans har behov for ein god ven, og han stiller opp. Han er ein eksemparisk mann. På overflata. Han har ei utruleg god evne til at "ting berre skjer", utan at han har ansvar...

Boka er på mange måtar Martins forsvarsskrift. Dette portrettet av ein mann som ikkje tek ansvar for noko av det han befinn seg i, er ubehageleg. Ikkje først og framst fordi at mannen skyv alt ansvar for sine eigne utviska grenser på andre, men fordi han med å gjera det, også vekker urovekkande tankar i lesaren. Kven er det eigentleg som gjer mest skade hjå eit overgrepsutsett barn? Er det overgriparen, eller er det prosessen etter at overgrepsmistanken har slått rot? Skaper ikkje dei intervjua og undersøkelsene eit medvit om overgrepet i barnet, som er farlegare for barnet enn om det kunne gått i gløymeboka?

Mine fem år som far er ubehageleg, velskrive, tankvekkande og utvilsamt leseverdig!

Takk til Aschehoug for leseeksemplar!

Bok: Leksikon om lengsel

Hilde Østbys "Leksikon om lengsel" har stått høgt på leseønskelista mi sidan ho kom ut, men eg har aldri heilt kome så langt. Første gong eg såg boka var på Eldorado, berre nokre dagar etter at ho var sleppt. Nokre blikk på vaskesetlen, og eg var seld. Eg slo opp på ei tilfeldig side, og las til han eg var der i lag med ropte på meg. Eg hadde ikkje lese noko om boka før dette, men eg visste eg måtte lesa ho. Det lille eg las, og det forlaget fortalde om boka, var nok til å vekke ein slags lengsel etter boka. Men sjølv om min næraste bokhandel kunne tilfredsstilt meg ganske lett, varte og rakk det før eg kom så langt som til å få kjøpt ho. Men som me lært på 90-talet: nokon ting er verd å vente på. 

Liv Vestby set seg fore å laga eit leksikon som skal bevisa at kjærleik ved første blikk eksisterer. For å få det til, må ho samstundes presentera viktige personar og viktige hendingar i verdshistoria, og korleis kjærleik/lengsler/begjær har påvirka historia, litteraturen og kvardagen. Her finn ein historia om korleis Anne Boleyn klarte å kapre Henrik VIII, og kva ho undervurderte slik at ho mista han att. (Det var ikkje eigentleg HAN ho begjærte, men kaffien ho brakte han..). Her får me vite korleis morsealfabetet eigentleg blei til, og me lærer om korleis ærfuglbestanden sakte, men sikkert døydde ut på ei av øyene i Vesterålen. Den sanne historia bak Lolita er ganske annleis enn du trur, skal ein tru dette leksikonet, og dei eigentlege historiene bak Napoleon og Jeanne d'Arc er eg nokså sikker på at du heller ikkje har lese nokon annan stad enn her. 

Leksikonet fortel historier om andre som har prøvd å bevise at kjærleik ved første blikk, mellom anna om dei som går vitskapleg til verks. Det ender katastrofalt, men dersom formålet med undersøkinga berre hadde blitt avslørt umiddelbart, hadde resultatet vore ganske annleis. I forteljarstilen, og i utvalet historier, aner me også Liv Vestby si historie, og me får innblikk i nokre delar av livet hennar, og hennar forhold til kjærleik og lengsle, i nokre av historiene som blir fortald.

Hilde Østby sin romandebut er rett og slett brilliant, og eg klarer ikkje oppsummera boka betre enn det Per Buvik gjorde då han i Morgenbladet omtalte boka som "et overflødighetshorn av en bok, full av masker og spill, humor og lærdom i lett blanding". Ho leiker med språket, leiker med historier ein kjenner frå før, leiker med forestillingene lesaren har, og ho får ein til å undrast over kva som er sant og kva som berre er godt ljug. 

Eg venta ikkje for gjeves. Denne boka er rett og slett knall.

(Biletet stal eg hjå Tiden)

Bok: Det som ble Norge

Geologen Reidar Müller startar si reise i Noregshistoria på Norli bokhandel i Oslo, der han oppdager at det Noreg som blir skildra i reiselitteraturen om landet vårt, utelukkande handlar om natur. Fossar, fjell, fjordar, vidde, is og nordlys teikner biletet av Noreg me gjerne vil selgja til dei som skal koma til landet vårt. Men, oppdager han, dei seier ingenting om korleis naturen vår, landet vårt, blei sjåande ut som det gjer. Dette er utgangspunktet for ei reise gjennom 2902 millionar år. 

Müller tek oss med gjennom tid og rom, gjennom det som er og det som har vore. Han tek oss med på sine eigne oppdagelsesferder, og gjer denne reisa gjennom det landskapet som blei Noreg på ein personleg måte. For å finna ut korleis nordmannen vart til, sender han ein dna-prøve til eit laboratorium i USA, og finn ut at forfedrene hans var i Nord-Tyskland/Danmark for 10.000 år sidan. Dette blir utgangspunktet for forteljinga om kor dei folka som befolka det landet me kjenner som Noreg eigentleg er ifrå.  

Han er med på undersøkinger i myrer, han klatrar på isbrear, studerar fjella på Svalbard, reiser ut på oljeplattformer, grev i kløfter og får trestokken han som barn fann på høgfjellet i Rondane undersøkt - det viser seg at pynten dei har på hytta er 8500 år gamal. Reisa til Müller har ofte utgangspunkt i noko personleg, men det personlege blir berre eit slags springbrett for å kasta oss fleire millionar bakover i tid. 

Å skildra Noregshistoria i løpet av dei kring 3800 åra det har budd folk i denne dela av verda, kan vere ein krevande oppgåve. Å tenka 3800 år, eller for den del 200 år, tilbake i tid, er vanskeleg, for det betyr at me må tenka bort oss sjølv og det me kjenner. Når ein skal skildra Noregshistoria i eit tidsrom på milliardar av år, krev det både gode pedagogiske emner og ganske mykje kløkt. Men Müller klarer denne i utgangspunktet umoglege oppgåva, og det med glans. Eg tek meg fridomen til å sitera ei av dei tankerekkene som gjorde meg i stand til å forstå - eller i det minste tru at eg forstod - kva dette handlar om (henta frå side 11): 

Du kan se for deg at jordens historie er som en togtur fra Bergen til Oslo. La oss anta at jorden skapes i Bergen (hvor ellers) for 4.6 milliarder år siden, og den 526 kilometer lange togturen starter derfra. Når toget stanser på Finse (...) dannes Norges eldste stein, for 2902 millioner år sider. Togturen fortsetter over fjellet, og først litt før Drammen er vi inne i kambrium. I Liertunellen (32 kilometer fra Oslo) hadde vi supervulkaner i Oslo-området, for 280 millioner år siden. I Sandvika (17 kilometer fra Oslo) får vi opphavet til oljerikdommene våre for 150 millioner år siden. Ved slutten av istiden ville vi vært én meter fra bufferen på Oslo S. Og endelig, et menneskeliv tilsvarer en knapp centimeter av turen.

Eg tilhøyrer den delen av befolkninga som slit litt med å forstå korleis nokon kan meina at stein er så spanande. Men eg må innrømma at eg sat særs engasjert og håpa på det beste då Müller fortalde om jakta han og ein konferanseven var ute på, då målet var å ta på den eldste steinen i Noreg. (Korleis det gjekk, vil eg ikkje avsløre, du får plukke opp boka og lese sjølv!). Det seier noko om formidlingsevna - og om formidlingsgleda.

Müller set også lesaren sin inn i forskingshistoria, og forenkler både forsking og forskingsdiskusjonar på ein slik måte at me som ikkje har peiling på naturvitskap skal kunne henge med. Det klarar han. I dei fleste av kapitlane i boka skriv om fagfelt som ikkje er hans eigne, og for å kunne gjera det, henter han inn folk som kan feltet til å hjelpa seg. Det er ikkje skrivehjelp han treng, men hjelp til å pusle saman biletet av korleis Noreg blei til, og hjelp til å forstå andre fagfelt sine tilnærmingar til det svaret. Han kunne ha intervjua dei. I staden hiv han seg med på arbeidet deira (sjølv når han finn det dørgande keisamt), og fortel om reisa i tid han har gjort i lag med dei, og der dei utdjuper når han ikkje forstår. Særs underhaldande, men enda meir lærerikt. Dette er populærvitskap av høg klasse.

Første kapitlet i boka kan du lesa hos Aschehoug. Forøvrig hjarteleg takk til dei for at dei sende meg eit leseeksemplar av boka..

Bok: Det største spillet

Den andre verdskrigen har utgjort ein ganske stor del av min identitet, fordi historier frå krigen var ein del av forteljingane mine besteforeldre fortalde når dei snakka om og frå sine liv. Mine bestefedre sine krigserfaringer passar inn i det norske "heltebiletet", og kanskje har det gjort at interessa mi for skjebnane under andre verdskrigen alltid har vore sterk. Våpna har eg ikkje interessert meg for, men korleis folk hadde det, har eg "alltid" brydd meg om. Grete Haagenruds Sofie og Kathrine-serie var favoritten min som barn, og sidan ungdomsskulen har Michelle Magorians God natt, Mr. Tom vore på lista over dei beste bøkene eg veit om. Maria Konow Lunds Biografien om Inger Guldbrandsen las eg i fillebiter. I seinare tid har eg lagt min elsk på Marianne Kaurins Nærmere høst. Felles for desse, er at den andre verdskrigen er rammen for historiene.

Både bestefar og pappa fortalde (og fortel) mykje om flekkefjærdingen Gunvald Tomstad. Tomstad var dobbeltagent under store delar av andre verdskrigen, og særleg historia om korleis han blei utestengt av alle rundt seg fordi han tilsynelatande var på nazistane si side, gjorde sterkt inntrykk på meg som barn. Tenk, ingen ville ha noko med han å gjere fordi dei trudde han var slem - og så var han eigentleg snill! I mitt lille sinn var det ei bør så tung at eg ikkje kunne forstå at nokon kunne overleve å bere ho.

Forholda i Lister er ikkje større enn at bestefar kjende Tomstad, og at ein av Tomstads næraste i motstandsrørsla, Tor Hugo van der Hagen, var ein framtredande mann bygda familien min kjem ifrå. Fram til for få år sidan, trudde eg til og med eg hadde møtt Tomstad, og at historiane eg hadde høyrt om han til dels kom frå han sjølv, for så levande var historiane for meg. Då eg snubla over ein leksikonartikkel spm kunne fortelja meg at Tomstad døydde 13 år før eg kom til, hadde eg store problem med å fordøya det.

Pappa har snakka mykje om Per Hanssons bok om livet til Gunvald Tomstad, Det største spillet, men av grunnar eg eigentleg ikkje kan forklara, har eg eg ikkje lese boka før no i haust. Etter å ha lese ho, innser eg at mange av dei historiene eg har høyrt om Gunvald Tomstad (med eit unnatak, og det kjem eg til) er gjenforteljingar frå denne boka, og ikkje primært historier Tomstad har fortald direkte til mi slekt, slik eg har innbilt meg.

Gunvald Tomstad, frå garden Helle utanfor Flekkefjord, var typograf av yrkesutdanning og særs teknisk interessert. Han bygde seg ein radiosendar, og denne blei av ymse grunnar ikkje blei registert då tyskarane starta innsamlinga av sendarar. Han brukte denne til å senda meldingar til London, og heldt gjennom store delar av krigen etterretninga og andre delar av det allierte apparatet oppdatert på kva som skjedde i det okkuperte Noreg. Saman med den lokale motstandsrørsla i Flekkefjord utviklar han frå 1941 av eit "meldingsleveringssystem" som er så effektivt at sendaren på eit tidspunkt er den viktigaste kjelda til informasjon den norske militære leiinga i eksil har for sør-Noreg. 

Men tyskarane har fått ferten i at sendaren finst, og for å klara å verna den - og seg sjølv, innser den lokale motstandsrørsla at dei treng ein person på innsida som kan verna sendaren - og organisasjonen. Nokre av dei aktive motstandsmennene har markert standpunktet sitt såpass tydeleg at dei ikkje vil kunne vere truverdige. Andre har ikkje psjuke til å klara det. Byrden fell difor på Tomstad, først og framst fordi han er mentalt sterk. Utan trening skal han gå inn i det største spelet som finst i ein krig - å gøyma seg bak fiendens linjer, utan at dei oppdager det.

For å gjera historia truverdig, må venene utetter kutta alle bånd til Tomstad. I den augneblinken han går inn på den lokale NS-leiaren sitt kontor må han bli persona non grata også blant sine aller næraste. Han blir utestengt frå det gode selskap, og han må opna døra til det selskapet han liker minst. Han kan ikkje ein gong fortelja det til mor si, og ho tek nyhenda om sonen si overgang til fienden svært tungt. Men enda så mykje han vil, kan han ikkje fortelja ho korleis det eigentleg er, fordi han veit at det vil bety at tilveret blir farleg for ho.  

Han blir fort leiar for Hirden, og fordi han er ein tillitsfull mann, får han tilgang til mykje informasjon frå tyskarane sine kontor. Snart blir Helle ein samlingsstad for tyskarane. Og mens tyskarane held støyande festar i stova hans, fortset Tomstad å senda meldingar. Sjølv med ein tyskar buande i huset, fortset sendeaktiviteten. Mens alt dette pågår har Tomstad måtte isolera seg sjølv og arbeida med folk han nærer eit hat for. Det er ikkje fritt for at paranoiaen rir under overflata hans.

Per Hansson fekk kritikk for den halvdokumentariske sjangeren han har vald. Dette er ingen biografi, for her er ingen kjelder, og heller ikkje kritisk blikk mot han som blir skildra. Dette er ingen roman, for alle hendingar og personar har eksistert, og hovudpersonen sjølv har til og med gått god for at boka er korrekt. Hansson har ein så tydeleg bodskap at alle andre enn Tomstad sjølv blir karikaturar. Tyskarane er onde, og nordmennene er ikkje berre gode, dei er superheltar. Det øydelegg til ei viss grad forteljinga, fordi det gjer ho mindre truverdig. Men samstundes - fordi synsvinkelen heile vegen følger Tomstad, fungerer det likevel.

Då eg var kome halvvegs i boka, gjekk det opp for meg at kalenderen i historia viste 1942. Det var altså 3 år igjen av krigen. Eg kjende det som eit sug i magen, og som ei sorg. For allereie hadde Tomstad gått gjennom pinsler eg ikkje unner min verste fiende. Og verre skal det bli, for året etter blir han avslørt. Gestapo finn i 1943 ut at han må vera personen bak kodenamnet "Tom", og hirduniforma er ikkje lenger eit fungerande vern. Han blir smugla ut av landet i siste liten, og kjem etterkvart til London for å få den militære øvinga han strengt tatt hadde bruk for før han gjekk inn i fiendens rekker. Då er han allereie så hardt merka av dobbeltspelet at han ikkje kan klara å bli seg sjølv att.

Hansson fortel i etterordet på boka at då Tomstad døydde, var nervene hans så tynnslitte at døden ikkje kom som ei overrasking, sjølv om han var relativt ung. For krigen sette sine spor i han, og han blei aldri den han hadde vore.  Pappa har fortald (og det har han garantert blitt fortald) at då dei i 1967 filmatiserte boka, var Tomstad sjølv hyrt inn som konsulent. Han kom for å overvåke det heile, men kom ikkje heilt fram til der filmen blei spelt inn. På vegen trefte dei nemleg skodespelarar i tyske uniformar. Bilen måtte snu, for Tomstad klarte ikkje vera med. Angsten og redsla slo han heilt ut.

Trass det einsidige heltedyrkingsperspektivet til Hansson, er boka både god og viktig. Det største spillet er eit spanande og skremmande portrett over ein mann som heile resten av livet måtte betale for offeret  han gav i kampen for vår fridom: seg sjølv. 

Eg håper forøvrig eg ein dag kan få lesa biografien til Esther Synnøve Øysteinland, som var hushjelpa som Milorg plasserte på Helle. Ho spelte dum og naiv, og spelte rollen sin så godt at ikkje ein gong den tyskaren som ein periode budde på Helle hadde ho mistenkt for å vita noko. Ho klarte også å halda på rollen under avhøyr på Arkivet i Kristiansand, og medan ho sat fengsla på Grini. Særs fascinerande kvinne, og ho fortener virkeleg å bli løfta fram på eiga hand.

Bok: Morfar, Hitler og jeg

Begge bestefedrene mine var sjømenn, og då krigsutbrotet kom i 1940, sende skjebnen dei i ulike retninger. Bestefar Knut var tilfeldigvis i land då krigen kom, og måtte, muligens litt ufrivillig, bli verande på landjorda mens krigen raste i landet. Bestefar Laurits var like tilfeldigvis påmønstra då krigen braut ut, og blei, til dels ufrivillig, verande påmønstra til 1947. Kva bestefar Knut gjorde under krigen veit me ikkje heilt, for då han døydde, var tida framleis ikkje moden for å snakka om det. Men bestemor elska å fortelje historier om då dei var tvangsflytta frå Lista til Numedal, og han kom heim frå "blåbærtur" med fem blåbær nederst i spannet. Skogen bugna av bær, og han hadde vore borte i timesvis. "Tyskarane visste han holdt på med noko..", sa bestemor, og lot det skinne gjennom at ho hadde gått inn for IKKJE å vite kva han gjorde. Det var tryggare. Bestefar Laurits, som altså var krigsseglar, hadde særleg ei historie han pleide å fortelja. Han var styrmann, og han skulle med andre ord befinne seg på brua i skipet. Dei var 10 skip som seilte i konvoi. Berre to kom fram. "Før me drog ut, lova me kvarandre at om eit skip gjekk på ei mine, skulle dei andre ikkje stoppe, for det var for farleg. Det var betre at eitt skip kom fram, enn at ingen gjorde det, fordi me stoppa opp. Men eg kan framleis høyre skrika...Til slutt må du bare halde blikket rett framover, og ikkje sjå til høgre eller venstre. Du må overhøyre smella, og be om at det går fort om skipet ditt finn ei mine". Ein slektning av bestefar Knut, Jakob Østhassel Samuelsen, flykta frå Lista til Skottland i ein stjålen og omregistrert fiskebåt for å verve seg hos Kompani Linge, og døydde seinare under angrepet på Bari. Historiene om desse tre mennene, og historia om bestemor som ikkje ville vite, dei er alle historier eg har bore med meg store delar av livet, og som eg på eit eller anna plan oppfatter som ein del av historia om meg, sjølv om dei fann stad før mine foreldre ein gong var tenkt på. Og fram til eg byrja lese i Ida Jacksons Morfar, Hitler og jeg, hadde eg eit ganske ureflektert forhold til kvifor det var slik at desse historiene eigentleg var så viktige for meg og min identitet, sjølv om eg er fødd så lenge etter krigen at eg har eit tilnærma mytologisk forhold til desse fem åra som bestemor mi meinte varte "lenger enn ei evigheit". 

I 2008 fann Ida Jackson ein wikipediaartikkel om bestefaren sin, Per Pedersen Tjøstland. Den artikkelen som nå har blitt både lang og omfattande, inneheldt då to setninger, og fortalde at han hadde vore redaktør for bladet Germaneren, medlemsbladet til Germanske SS Noreg. For Ida var dette eit sjokk. Dette var ein del av familiehistoria hennar som ho aldri hadde høyrt om. Dette var ein del av hennar tilblivelseshistorie som ingen nokon gong hadde delt med ho. Og enda verre: dette var historia om den bestefaren ho elska så høgt, og som ho trudde ho kjende så godt. 

Fram til dette punktet hadde Jackson sitt forhold til andre verdskrigen i Noreg vore ei historie om heltar som kjempa for eit fritt Noreg, mot framand okkupasjon, mot nazismen og mot Hitler. Å innsjå at bestefaren hennar ikkje var ein del av denne heltehistoria, at han heilt frivillig hadde verva seg både som frontsoldat OG arbeidd med nazistisk propaganda etter å ha komen heim, "føltes som å melde seg ut av Norge" (s, 15). I sjokket har ho både behov for å skyva bestefarens engasjement under krigen heilt ut i fortrengingas evige jaktmarker OG finne forklaringa på korleis dette kunne ha seg. Ho fortel opent og ærleg om korleis ho voner at ho vil finne at bestefaren hennar er den snille nazisten, eller den stakkaren som blei lurt til å stå på feil side. Sannninga skal vise seg å vera brutalt annleis.

Som det skrivande mennesket Ida Jackson er, tek ho lesaren med på si eiga, og til dels familien si, mentale reise i etterkant av denne oppdaginga. Ho fortel historia til bestefaren sin, og gjer det gjennom å gå i dialog med han. Bestefaren lev ikkje lenger, men tekstane hans frå tida i Germaneren er framleis tilgjengelege. Ho starter bakfra, og finn at i krigens siste dager, på eit tidspunkt der nazistar elles i landet prøvar å kjøpe seg goodwill til seinare, køyrer Per Pedersen på på full guffe. Det er ikkje mogleg å vri seg unna at han er ideologisk overbevist nasjonalsosialistist. Og i tekstane han skreiv finn ho også bevis for noko enda verre: han har teke del i folkemord. Og stolt skrytt av det.

Dette er ei modig bok. Ida Jackson tek oss ikkje bare med på ei reise inn i morfarens univers, men og inn i hennar eige. For ho kan ikkje fortella hans historie utan å fortelja si. Ho finn att drivkreftene og triggerpunkta til morfaren i seg sjølv, både i ønsket om å endre verda NÅ, i lengta etter at noko stort skal skje (helst i går), i ein kroppsleg religiøsitet - og i frimurerkonspirasjonar.

Ho slost med morfaren sin - og skil veldig klart mellom den mannen ho kjende og den mannen han var under krigen. Det blir ikkje minst tydeleg i det ho vel å bruka ulike namn på han: Per Pedersen er den ideologiske nazisten som var frontkjempar, og som deltok i folkemord. Per Tjøstland er den gode morfaren. Dette skiljet er viktig for henne i starten av boka, og det gir dessutan meining, fordi morfaren tok Tjøstlandsnamnet då han gifta seg. I store delar av historia ho fortel heiter han Pedersen. (Etterkvart som Ida Jackson forsoner seg med bestefarens fortid og tankegods gløymer ho at morfar og Pedersen ikkje skal vere same person, og det er effektivt som juling, for det gjer at forsoninga mellom barnebarnet og morfarens fortid blir tydeleg.)

Det er vanskeleg å sjangerbestemma denne boka, for ho er ein slags innanifrå-biografi samstundes som ho er litt memoar, litt essay og litt tekstanalyse. Dette er ingen nøytral faktabok, men det gir ho seg heller ikkje ut for å vera. Men drivande god, det er ho.

I byrjinga av boka går ho analytisk til verks, og ser på reaksjonsmønstre hjå familiemedlemmer til dei "som var på feil side". Ho viser til forsking som fortel om korleis familiane held på historier om korleis deira familiemedlem var unnataket, eller korleis deira familie gjorde gode ting også. Det handlar ofte om at det ikkje er mogleg å sameine dei to ulike røyndene: den bestefaren som ein opplev som verdas snillaste, kan ikkje samstundes ha vore med på folkemord. For folkemord, det er det jo bare onde folk som gjer, og dei som er onde er jo aldri snille?!

Heilt i starten av boka kom formuleringa som røska såpass i meg at eg måtte bruka litt tid på å fordøya innhaldet - og min eigen identitet. Jackson forklarer kvifor så mange etterkomarar etter nazistar oppgir å vere etterkomarar etter den eine "snille nazisten", og meiner det handlar om å beskytta familien -og identiteten sin. I samband med dette skriv ho "det er ikke mulig å forholde seg nøytralt til krigsforbryteropphavet når alle rundt deg opererer med implisitt arvedyd." (s 26). Eg har alltid vore sikker på at eg ikkje hadde kunne gått i mine forfedre sine sko, men eg måtte innsjå at ho dessverre har ein del rett i den påstanden. Når historier som dei om mine bestefedre lev vidare, og når eg etter all sannsynlegdom vil bera dei med til mine born, er ikkje det også i håp om at noko av dei heltemodige sidene ved eit mirakel skulle vere genetiske om eg eller mine etterkomarar skulle hamne i ei gigantisk krise? Og om svaret på det er ja, betyr det også at det ligg ei implisitt arvesynd i å ha forfedre på andre sida? 

Sjølv har eg aldri tenkt tanken på at opphavets dårlege val skal bety noko for etterkomarane sine høve til å velge rett. Merk dykk formuleringa her: at å stå på fienden si side er eit val. Ikkje ideologi, men val. For brått slo det meg at eg har bortforklart kvart eit einaste tilfelle av "overløperhistorikk" blant vanlege folk eg har høyrt om med ein avart av fornekting. At nokon skulle frivillig bli nazistar -og ønske seg det- er så fjernt frå hovudet mitt at dei heilt openbart må ha blitt lurt/vore unge, dumme og naive/gjort ein feil/stryk det som ikkje høver. Dimed har etterkomarane også vore "kjøpt fri" i det vedkommande har teke til fornuft. Og det har dei jo, alle som ein. Sjølv om fornuften kanskje først kom rekande på ei fjøl i etterkant av eit hardt krigsoppgjer.

Når alt kjem til alt: sanninga er at like lite som min kjære, kjære krigsseglarbestefar gjer meg til ein helt, gjer Ida Jacksons kjære, kjære nazistmorfar ho til ein skurk. Me arver ein del frå opphavet vårt (ho fekk skrivegleda og den sterke politiske virketrongen, eg fekk hårtjukkelsen og dei vingekledde røtene), men me blir aldri opphavet vårt, korkje på godt eller vondt.

Krigen lev vidare i historiene våre, og det vil den gjere også for våre etterkomarar. Men den krigen som lev i oss er aldri ei nøytral forteljing. Den svart-kvitt-heltedyrkinga, med klare skurkebilete i bakgrunnen, som me får fram i samfunnsfagen og syttendemaitalar, det er ei forteljing fortald av vinnarane. Og fordi den forteljinga blir fortald med karikerte figurar, har me ikkje sjans til å forstå korleis nokon kan stå på "skurkesida". Morfar, Hitler og jeg er eit godt bidrag til å tilføra biletet meir fargar.

Kan medføra mellombels identitetskrise. Men det har me jammen godt av, nokon og ein kvar. 

Første delen av boka kan du forøvrig lesa hos Aschehoug. Høyr Ida og mor hennar synga songane dei vaks opp med hos Brenner og bøkene. 

(For ordens skuld: Aschehoug sende meg eit leseeksemplar av denne boka.)