mandag, desember 26, 2011

Mannen med koppen

Det var ein kald desemberdag, og Oslo var dekt av julelys. Alle butikker slost om å ha dei beste juletilboda, og langs Karl Johan slo den eine julesongen den andre ihel. Julestresset låg i tjukke lag over byen, og julestemninga var tilsvarande fråverande.

Det var min andre Oslovinter. Eg var ferdig med eksamen, og var i full sving med å få unna dei siste julegavene før eg skulle vende nasa heimover mot mammas juletorsk, pappas kokosmakroner og sørlandsk, familiær julero. Eg sette nasa mot t-banen, og på vegen ned i varmen der nede, blei eg stoppa av ein mann som lurte på om eg hadde nokre kroner til overs. Eg stoppa opp, men klarte ikkje fiske opp lommeboka – til det var det for mange poser i veien. «Va'kke heilt enkelt det her!» sa eg, og lo litt av meg sjølv mot han. «Å, er du sørlending?» svarte han muntert, og dermed var samtalen i gang. Mor hans var frå Mandal, og han var sjølvsagt vokse opp med torsk på julaften, «sjølv om det kanskje burde vore laks for ein mandalitt, haha». Han og søstra var dei einaste på drabantbyskolen med den julemenyen, og det som nå var eit kjært minne, var den gongen noko som var i overkant eksotisk. Med mormor frå Mandal måtte eg sjølvsagt prøve å plassere mor hans nærare. Det viste seg at hans barndomsparadis var tvers over elva frå mitt Holumsparadis, og vi konkluderte med at vi heilt sikkert hadde bada mange gonger på same badeplassen. «Ja, kanskje vi til og med er i slekt?», sa han. Så stoppa han opp. Stiv som ein pinne. Redd for reaksjonen min.

«Ja, kanskje det?!» svarte eg, og lo ein liten anerkjennande latter, utan heilt å forstå (der og då) kva han plutseleg var så redd for. Skuldrene hans sank, mjukheita kom tilbake. Litt småsnakk til, og så sprang eg på banen, oppløfta og fyld med ei god kjensle, slik berre samvær og fellesskap med ein totalt ukjend kan gje. At eg hadde tømt lommeboka for småpenger til mannen, og at han hadde fortalt om sine mange år som misbruker, rokka ikkje ved kjensla av at vi var likeverdige.

Nokre dagar seinare er eg igjen i fullt firsprang ned t-banetrappa ved Egertorget. Mot meg kjem ein mann med ein kopp. Han ser meg inn i auga, eg snur meg bort. Auga hans søker mine, og han gliser stort. «Jeg ringte mamma» seier han mot meg. Han tek tak i jakka mi, og eg trekk armen til meg. Redd. Ein narkoman som prøver å holde meg fast er ikkje berre ukjend kost, det er særdeles skummelt, og eg vil komme meg bort så fort som overhovudet mogleg. Sjeleglad er eg for at mannen foran meg i trappa ser det heile og signaliserer at han er parat til å gripe inn. Den narkomane prøver ikkje lenger gripe tak i meg, men han fortsetter å rope, denne gongen med ei merkeleg blanding av skuffelse og glede. «Jeg får komme hjem til jul! Til mamma». Eg har ei kjensle av at det er meg han roper etter, min anerkjennelse han vil ha. At det er EG han vil skal rope hurra, men eg forstår ikkje kvifor. I det eg forsvinn ned rulletrappa, ljomer stemmen, stolt, men samstundes så skjør, så skjør «Det blir juletorsk på meg i år!»..

Det tok meg nokre stasjonar før eg forstod kva han ropte. Enda nokre stasjoner før eg forstod kvifor han ropte etter meg. Då eg forstod det, gjekk eg av banen og sette meg mot ein ny ein til byen. Ville gjere det godt igjen. Ville møte han att, seie unnskyld. Be han på kaffi. Kva som helst – få han til å bli eit levande menneske for meg igjen, og ikkje berre ein eg kunne oversjå fordi han ein gong hadde tatt eit dumt val på fest fordi han var usikker og ville tøffe seg. Ville finne fellesskapet med han igjen, søke etter fleire felles referansepunkter enn dei vi hadde.

Då eg kom opp av t-banekolossen igjen, var han borte. Heller ikkje i nærleiken var han å finne. Sidan har eg kikka kvar gong eg har vore i området. Spurt ein og annan selger av =Oslo om dei kjenner ein innfødd Oslogut med mor frå Mandal. Men ingen napp.

Han er stadig i tankane mine. Stadig håper eg inderleg at det blei juletorsk på han det året. At han ikkje mista motet fordi eg ikkje kjentes ved han. At han kom heim til mor og søster den jula. At den julemiddagen kanskje var det påskotet han trengte for å klare å nå sitt store mål om å bli rein? Og like stor er frykten for at eg aldri såg han att fordi han fekk rett i at «denne vinteren knekker meg om jeg ikke blir rein». Eg får truleg aldri vite svaret.

Men eg vonar. Og han fortsetter å vere ein del av min kvardag. Kvar gong eg køyrer forbi skiltet som viser vegen inn til Holum. Kvar gong det snakkes om juletorsk. På ekstra kalde dager. Når all julemusikk blandes saman og blir ei stor suppe. Og kvar jul tenner eg eit lys for han. Og seier eit stille unnskyld. For at eg ikkje såg mennesket.

søndag, desember 18, 2011

Modernisert julefortelling

Rykta vil ha det til at fleire av mine preste- eller predikantvenner held på med å skrive juleandakter for augneblinken. Nokon av dei har klaga sin naud og lurt på korleis dei skal kunne skildre julebodskapen utan å seie akkurat det same dei gjorde i fjor. Her får dei, og alle andre som måtte slumpe innom her og av ein eller annan grunn ha bruk for det, eit lite tips frå meg: ta med ein videokanon, så har nokon andre sørga for at historia har blitt fortalt i facebookspråk. "Sånn som ungdommen skjønner", altså..

Julegåvetips: Gyldig fravær

Før eg skriv noko meir, bør eg seie at eg har fått boka eg nå skal skrive nokre liner om heilt gratis frå Aschehoug Forlag, slik at eg kan melde henne her. Det har for så vidt ikkje tyding for utforminga av meldinga mi, men all den tid eg har fått boka for å melde ho, og det inneber at eg må blogge om ho, kan jo du, som den kritiske lesaren du er, alltids med berettigelse stille deg spørsmålet om eg hadde hatt bry til å melde boka her dersom eg ikkje hadde lova dei å skrive om ho.


(Bildet har eg rappa frå Aschehoug. Utan å spørre om lov)

Gyldig Fravær av Harald Rosenløv Eeg (2011)
Klassen skal på museumstur. Fem av elevane har, av ulike grunner, ikkje klart å slenge seg med i den t-banen resten av klassen er i. Dei havner tilfeldigvis på same bane mot byen. Fem ulike elever som kanskje ikkje eigentleg kjenner kvarandre, men som blir bunde saman i det ei bombe går av på banen dei sit på. Desse fem er dei einaste overlevande. Ein statsministerson. Ei som er i ferd med å konvertere til islam. Ein som leverer dop for bror sin. Ei som er gravid. Ein tagger.

Inspirasjonen til boka er fann Harald Rosenløv Eeg i ein forlatt sekk på t-banen. Eg las ein stad at han var usikker på om han turte utgi boka så nært etter 22. juli, for boka handler jo nettopp om dei som er rammes av terroren. Om panikken, redsla, frykta i timane etter bomba. Og kanskje, kanskje ikkje, også om nokon av dei som var ansvarlege. Han gir oss levande bilete av ungdommane i tida både før og etter det utenkelege finn stad. Figurande er fascinerande, og Rosenløw Eeg klarer å skildre dei som truverdige menneske, kanskje fordi han klarer å vise at dei alle har mange ulike og motstridande side, slik ekte menneske jo har. Jo betre kjend ein blir med dei fem hovudpersonane, di fleire delar av mysteria dei er kjem fram i lyset, men ein blir ikkje betre kjend med dei enn at det framleis er mange ubesvarte spørsmål som melder seg. Dei er tenåringer, men utan at dei utfordringane, opplevingane og hendingane dei opplev er av ein karakter berre tenåringer kan kjenne seg att i. Dette er ei ungdomsbok, men ho er definitivt lesverdig også for oss som har passert dei magiske 18.

Ingen av karakterane blir skildra ihjel, for vi møter dei i "glimt" av kort eller lang karakter. Ein blir kjend med personane i gitte situasjonar, og det antydes mange gonger om kva som er bakgrunnen for at dei einaskilde personane gjer som dei gjer, utan at dette blir forklart. Sjølv om ein kjem nært inn på hovudpersonane, forblir dei litt mystiske - akkurat slik ein gjerne opplev at menneske ein ikkje kjenner så godt er.

Rosenløw Eegs "Vrengt" var ei av mine store favoritter då eg var tenåring. Eg var enormt fascinert over hans evne til å kombinere den kjende verda eit kjøpesenter er med ein absurd, og ganske abstrakt, idè om at det skulle bu nokon inni ei diskokule på det same kjøpesenteret. Då eg las Vrengt første gong, var det denne absurditeten som var hovudgrunnen til at boka traff meg så ettertrykkelig.

Denne absurde tvisten tek han med seg også inn i Gyldig fravær, og eg kjenner eg er mindre komfortabel med den der. For midt i terroren, midt i den avstengte verda der dei fem tenåringene er, dukker det opp nokon som kanskje, kanskje ikkje, har noko med terroren å gjere. Nokon som lev eit parallelliv i t-banetunellene. Nokon som kanskje er redninga. Eller kanskje... Men det funker, altså, det er ikkje det. Det er bare det at handlinga kunne stått fint på sine eigne bein utan.

Eg skulle til å påstå at "denne er veldig god, men ikkje like god som Vrengt". Så gjekk det opp for meg at eg las Vrengt mens eg framleis var i målgruppa, og at eg har tatt med bileta og inntrykka frå den gong også i seinare lesing. Det gjer sjølvsagt at eg ikkje kan samanlikne bøkene på likefot. Og eg er heilt, heilt sikker på at for mange ferske Rosenløw Eeg-lesarar vil opplevinga av Gyldig Fravær vere minst like sterk som mi lesing av Vrengt.

Som eg skreiv i førre bloggpost, har 22. juli sett sine spor også i min kvardag. Då eg byrja lese boka, var eg budd på å måtte legge ho frå meg, på å ikkje orke lese. Eg utsette lesinga lenge, fordi temaet kjendes for tøft så kort tid etter å ha vore ein del av begravelser, minnemarkeringer og sørgande lokalsamfunn. Men då eg kom i gang, kjende eg at eg for eigen del ikkje hadde behøvd å utsette lesinga så lenge som eg gjorde. Essensen i boka ikkje ligg i det utenkelege i t-banetunellen, men i menneska som blir sittande fast der. Men tematikken gjer nok at ein må tenke seg litt betre om før ein eventuelt følger mitt julegåvetips - så kort tid som det tross alt er sidan 22. juli. Men når det er sagt: boka burde absolutt befinne seg under mange, mange juletrær.