Namnemysteriet løyst

Det nærmer seg påske. Dette innlegget kunne vore eit svar på påskenøtter. Det er det ikkje. Derimot snakker vi eit tilfelle av rett kopling i hjernen på riktig tidspunkt.

I fjor ein gong skreiv eg ein post om korleis etternamnet på litauiske kvinner avslører sivilstanden deira. Då spurde Lene om eg visste noko om kva som skjedde om kvinnene blei skilde, eller for den del når dei blei enker.  Det ante eg ikkje, og eg gløymte å sjekke det opp då eg var i Litauen sist. 

I helga var eg ordstyrar på det ekstraordinære årsmøtet til International Student Union of Norway. Ein av fordelane med å vere ordstyarar er at ein får namneliste. På den stod også etternamna til somme av delegatane. Eg oppdaga at etternamnet til eine delegaten måtte vere litauisk. Særs forfjamsa over spørsmålet mitt kunne nemnde delegat stadfeste at både ho og namnet hadde opphav i dette fagre landet på andre sida av Østersjøen. 

Kva det var som gjorde at eg byrja tenke på akkurat det aner eg ikkje, men eg kom brått på spørsmålet til Lene, og eg fann ut at eg nå hadde sjanse til førstehandskunnskap. Medan førre namnebloggpost var tufta på deduktiv metode, har eg denne gonga tatt føre meg ei kvalitativ undersøking med særs lite utval. Så derfor : i spalta "Signhild leiker namnegranskar" er det ei stor glede å komme med enda fleire funfacts om litauiske kvinneetternamn:

• litauiske enker held på sin manns etternamn også etter hans død
• skilde kvinner vel sjølv om dei vil halde på eksmannens eller om dei vil ta tilbake pikenamnet.
• det er ikke lenger uvanleg at gifte kvinner held på sitt pikenamn (og med det altså ugift form)
• giftemål med utanlandske menn gjer at det ikkje lenger er mogleg å sjå kven som er gift og kven som eventuelt er avkom. Dersom mannens etternamns form tillet det, er det ikkje usannsynleg at kvinnene vil "konstruere" ein kvinneleg form av etternamnet, t.d. ved å legge til ein -e eller -a på slutten. Men då vil altså formen vere lik uansett om ein er gift eller ikkje.

Frå kjærleikssong til bysong

Då eg var 14 og akkurat hadde fått gitar til jul, sat eg på rommet mitt og laga songar. Eg hadde ikkje heilt forstått dette her med at ein kan synge ein song på fleire tonar enn den som følger av besifringa, så songane mine blei ganske tonelause og lite spenstige. Tekstane var også så som så (det hender framleis at det er litt pinleg å snuble over dei)..

Men omkvedet til ein av desse "songane" eg skreiv då eg var sånn cirka 14 har i dag spelt på hjernen min. Eg hugser (heldigvis) ikkje kva songen eigentleg handla om, og eg kan ikkje lenger heile omkvedet, men det byrja i alle fall slik: "take me back to the river! Take me back to your love... I'm sorry it happened like this, but take me back to the river!". Eg antek at originalversjonen var eit melankolsk forsøk på (på ganske dårleg engelsk) å fortelle ei rørande historie, moglegvis inspirert av Katherine Patersons Alene på den andre siden, som eg hugser var ei bok eg likte godt, full av ulukkeleg ungdomskjærleik som eg var.

Uansett kva songen opphavleg handla om, er eg heilt viss på at han IKKJE var tenkt å skulle få den meininga han har fått i dag. For i dag har orda spelt i bakhovudet mitt som ein slags "eg-er-lei-meg-og-burde-kome-på-vitjing-snart-song" til Vilnius.

Foto: Wikipedia Commons

Eg er langt over gjennomsnittet glad i Vilnius. Eg var der eit bel meir enn eg var i Noreg, fordi eg var involvert i ymse norsk-baltiske prosjekt paralellt. (Eg kom med andre ord tilbake frå Vilnius for å vaske klede og pakke kofferten for å reise til Vilnius..). Særleg gamlebyen fascinerer meg aldeles, og det i så stor grad at eg altså kjenner i kvart eit fiber i kroppen min at eg må tilbake. Asap.

Det som utløyste min Vilnius-trong var at eg fann att eit postkort. Eit postkort eg hadde planer om å dele med ei dame eg har blitt enig om å dele postkort med på Postcrossing. Men bileta av Gediminastårnet og katedralen gjorde sitt til at det klør i fingra mine til å bestille billett. Har ikkje gjort det enda, men om eg skulle reise tilbake for å bare vere turist, vil det vere første gongen eg er i Litauen utan å skulle ha anna formål enn å vere der. Du verden som det frister.. :)

Fram til eg kjem så langt, får eg varme meg på gode minner. Om då Ragnhild og eg råkøyrte gjennom byen på vei til flyplassen i lag med "min" avbrytande journalist/professor. Om då Ole Aleksander og eg fekk høve til å nesten fryse oss i hel ei tidleg morgonstund midtvinters - eller då Sander nokre månader seinare byrja importen av pizza frå Cili Pica til Noreg. Eller om då min gode litauiske venn I fann ut at han skulle vise meg "snarvegen" gjennom dei eldste bygningene i byen mens mitt norske reisefølge var på shopping sidan det var så billig. Enn så lenge får eg leve i minna. Men snart, snart, kjem eg tilbake til Neris' bredd!

Sei meg kva du heiter, og eg skal fortelle din sivilstand!

Søte Stine minna meg for ei tid tilbake på min leveregel i gamledager: eg skal ikkje gå gjennom ein einaste dag utan å ha lært noko nytt. Å lære noko nytt kan handle om nye innsikter, nye bekjennskaper, nye teknikker, nytt trivia - you name it. Og sanninga er vel at det faktisk er ganske vanskeleg å gå gjennom kvardagen utan å lære noko som helst (i alle fall for eit menneske som meg, som er fødd interessert i verda).

Og sjølv om eg veit det ikkje er foreinleg med eit tilvere på Blindern, må eg berre seie det: eg elsker Wikipedia. Det er eit media skapt for sånne som meg. Ikkje bare kan ein, gjennom funksjonen "tilfeldig side" få kunnskap om ting ein ikkje visste at ein hadde noko som helst interesse for. Eller, ein kan, slik eg fekk i dag, få svar på det ein lurer på, og derigjennom få ny innsikt.

Ein litauisk kompis av meg har blitt pappa på nytt. Familiens nyaste tilskot er i dag 16 dagar gamal, og er jente. Det veit eg ikkje fordi han har delt bilder av nurket (han har då andre ting å gjere enn å fôre omverda med bilete), men fordi han har oppdatert familietreet på face.

Dei har ein gut frå før, som i henhold til litauisk namneskikk har sin fars etternamn, som ender på -as. Kona til kameraten min har tatt sin manns etternamn, med endinga -iene. So far, so good. Men så oppdaga eg at dette 16 dagar gamle nurket hadde fått eit anna etternamn enn mor si. -aitė ender hennar namn på. Då var det eg begynte å fundere: angir ei kvinnes etternamn ikkje berre hennar kjønn, men også hennar sivilstand?

Nå har det seg sånn at eg kjenner ganske mange litauarar, og ein runde på face antyda eit mønster. Både dei jentene eg kjenner og kjærestane til dei gutane eg kjenner, hadde namn som enda på -aitė. Dei gifte kvinnene, derimot, hadde heilt utan unnatak -iene-formen i sine namn. (I eit tilfelle det eg antek er hennar pikenamn i gift form).

When you have a question, wikipedia has the answer, som det heiter i jungelordet. Og joda, teorien min heldt stikk. Eg er særdeles nøgd - og skulle kanskje ønske at all ny innsikt eg måtte få på min veg kunne bevises like lett. Men heldigvis er det ikkje tilfelle.

---

Johnny Cash: a boy named Sue.

Så enkelt kan det gjerast! (Eller?)

Eg er i Vilnius nå, og i går tok vår litauiske kompis oss med til eit nystarta ungdomssenter like i elvekanten (det heitte seg at det var ein slags husbåt, men trur nok heller vi snakker hus oppå elva).

Der var det ein austerriker som heldt foredrag om kva han har gjort for å redusere sitt eige CO2-forbruk. Han er distriktslege, og fann ein dag ut at han skulle prøve å redusere forbruket blant anna gjennom å sykle. Sidan har han blitt vegetarianar, sjølvsagt, og heldt også ein presentasjon av solkomfyren sin (eit sånn parabolliknande solreflekterande utendørskar), som etter hans skjønn er den mest miljøeffektive måten å koke mat på (skjønt, funker dårlig på regnversdager og vintertid..). Og ikkje minst inneheldt presentasjonen ekstreme mengder statistikk om kor gale klimaendringene har ført hen.

Eg har vore på ein god del slike foredrag opp igjennom, og eg kjenner at dei ofte virker mot si hensikt. Hans gode råd var som følger (dette er eit utdrag, fekk ikkje notert ned alle)
1. Gå og sykle nesten uansett kor du skal
2. Ta toget om du må reise langt
3. Bli vegetarianer, eller aller helst veganer (for kyr promper så mykje!)
4. Invester i vindmøller og skogplantingsprosjekter (for dei pengene du sparer på ikkje å kjøre bil).

På toppen av det heile, kasta han inn bilete av han og kona på sykkeltur i Europa og 1000 gode helsegrunner til å begynne å sykle.

Joda, best practises er vel og bra. Problemet med sånne gode døme som har snudd opp-ned på livet sitt og tatt store grep, er at det fort blir bare gode døme, og ikkje noko vi kan omsette til røynddom. For forslagene blir så drastiske at det faktisk nesten virker mot si hensikt. For kven er han som trur han kan kreve at eg skal bli veggis? Og kutte bilbruken når det tek meg 5 min å kjøre til jobb, men ein halvtime å sykle (og lagt over ein time å gå)? Og TOG?! Kva tog? Og på kva måte vil det monne - så lenge industrien ikkje tar dei store kutta?

Til sjuande og sist kjem vel spørsmåla også fordi eg innerst inne veit at han har rett. Eg burde. Men som med så mykje anna eg burde her i verda - det ender somregel med at det er enklere å tenke tanken enn å omsette han i praksis.

---

Earth Song. Michael Jackson. HIStory. 1994.

Litauen, finanskrise og ESCs mest poltiske nummer

Vilnius førre veke:
«Seriøst?! Er de sikre på at de vil legge igjen hele 10 litas?! Det er jo ekstremt mykje!», sa mi lituiske venninne. I norske kroner snakker vi i underkant av 23 kroner. Som for såvidt var nesten en tredjedel av det vi hadde betalt for to pizzaer, så spørsmålet var på sin plass. Men å følge hennar døme og legge igjen 1 LTL – som per akkurat i dag er 2.28 kroner – det var litt i overkant lite tips. Med våre norske auger.

Tidlegare den dagen hadde min gode venn organisatoren reagerte på at vi hadde brukt 60 LTL på taxien fra flyplassen til Vilnius sentrum. 60 = 136.81. Eg betalte meir for å komme meg frå Bislett til nasjonalteateret same morgon.

Litauiske daglegvarehandeler er ikkje spesielt mykje billegare enn dei norske. Med unntak for sukkervarer og alkohol, er prisforskjellen ikkje stor nok til at ein verkeleg reflekterer over skilnaden.

Oslo denne veka:
I går fortalte ein litauisk venn av meg at minimumslønna i heimlandet hans er på 290 euro i månaden. Eg måtte spørre opp igjen 4 gonger for å sjekke at eg ikkje hadde bomma og gløymt ein null – eller at det i det minste skulle vere eit 8 der eg høyrte 2. Men nei. Minstelønna er på kring 2300 i månaden. Og ikkje bare er det minstelønna – det er det nivået det ligg på for svært mange, og kanskje særleg i daglegvarebransjen. Gjennomsnittslønna i landet er på 400 Euro, som i dag tilsvarer 3153 kroner.

Seinare same kveld drakk vi øl til middagen. Øla på det norske hotellet kosta 59 kroner (og var på ingen måte verd den prisen). Brått seier han at han, som etter forholda tener mykje, måtte ut med nesten ei dagslønn for øla. Skamfull unnlot eg å seie at denne kosta mindre enn halve mi timelønn.

Vi nordmenn bruker kring 11% av dei totale inntektene våre på mat. Litauarane brukar over 40. Andelen ein bruker på bustad er nokon lunde lik i båe land.

Der vi knapt har merka finanskrisa, har Litauen måtte skore sine offentlege budsjetter med over 30% - som ein tek inn gjennom kutt i lønninger, kutt i offentlege tenester og kutt i tilskotsordninger. Samstundes vedtek det litauiske parlamentet etter alle solemerker ei midlertidig lov som gjer arbeidsgjevarane rett til å sparke folk på dagen - utan grunngjeving. Tomas Tomilinas, rådgjevar for det litauiske bondepartiet, uttalte til Klassekampen for ei tid tilbake at "problemet med slike midlertidige lover er at de gjerne har en tendens til å bli permanente". Det har han vel dessverre rett i.

Spanjolene har ei arbeidsløyse på over 20%, og ungdomsarbeidsløysa nærmer seg det dobbelte. Litauens arbeidsløyse nærmer seg dei tala, men har ikkje kome på det spanske nivået ennå. Men dei har ei tilleggsutfordring: emigrasjon. I løpet av 14 år har folketalet gått ned med over 300.000 mennesker - i all hovudsak fordi folk flytter utenlands for å arbeide. I Noreg og andre land der dei får meir enn dobla månadslønna. Og klarare kan det vel ikkje seiast, enn i vers 2 av det som var MGPs mest politiske nummer:

(Her også med tekst, så ein faktisk kan få med seg kva det er dei syng..)

---
Eastern European Funk. In Culto. 2010

Eit eventyr eller tre

I morgon starter eit møte eg har gled-grua meg til ei tid: det aller siste møtet i eit fantastisk prosjekt kalla Locademia. Locademia står for Local academia, og har som mål å spreie studiesirkelmetoden i verda - i første omgang til Polen og Litauen. (Og til nye grupper i Noreg og Sverige) Eg gler meg til å få endelege oppdateringar i morgon på korleis prosjektet har vore. Prosjektet har også fått på plass si eiga heimeside, og den mellombelse versjonen kan du sjå her. (Etterkvart blir ho å finne på locademia.net og).

Den litauiske partnaren, Socinvest, står for tida høgt på lista over institusjonar som driv med kule ting. Kule, ikkje fordi dei primært er hippe, men fordi dei betyr noko. Dei er, om eg har forstått det riktig, ei slags mellomting mellom interesseorganisasjon og pr-byrå, og har bidratt til organisering av arbeidarar, filmfestival, homoteater, nullvisjon og mykje meir. Du skal jammen få sjekke ut sjølv, her. Eg drøymer på ingen måte om at det skal etablerast noko tilsvarande her til lands (det ser eg ikkje at vi har noko behov for), men slik eg kjenner det litauiske samfunnet, framstår det som om desse har klart å ikkje berre sjå eit behov som finst i nasjonen - men også å finne ein måte å lage løysinger til beste for fellesskapet.

Og apropos det beste for fellesskapet, så har dei også laga denne søøøøte videoen. Deira 3 kilo med kitt har virkeleg smelta meg, kjenner eg..

---
"We". Noa. Now 2002